Stória de la Ouropa

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Ouropa zenhada pul cartógrafo antuérpio Abraham Ortelius an 1595

La Stória de la Ouropa çcribe la passaige de l tiempo zde ls purmeiros houmanos que habitórun l cuntinente ouropeu até la atualidade. La purmeira eibidéncia de l Homo sapiens na Ouropa data de 35 000 a.C.[1] L relato mais antigo feito subre l cuntinente ye la Eilíada, de Homero, de la Antiga Grécia, que data de 700 a.C.[2] La República Romana fui stablecida an 509 a.C., i usurpada pul Nuobo Ampério de Otabiano na metade de l purmeiro seclo.[3] La religion crestiana fui adotada ne l seclo IV i ourganizada ne l sesto,[4] drento de l Ampério, pul Amperador Justiniano I (527-565) cumo ua Pentarquia an sues cinco cidades mais amportantes: Roma, Custantinopla, Antioquia, Jarusalen i Alexandria. Cunfrontado cun ataques bárbaros i la praga, l Ampério fui debedido antre Leste i Oeste,[5] i la Eidade Média se anstalou ne l coraçon de la Ouropa Oucidental. L Ampério Bizantino mantebe la luç de la ceblizaçon queimando ne l Lheste. L cisma drento de la outoridade de la eigreija an 1054 acuntiu an seguida a la debison anterior de 451, i fui prosseguida de las Cruzadas de l oeste para recuperar l lheste de la Ambason de l Muçulmanos. La sociadade feudal ampeçaba a ruir anquanto ls ambasores mungóles carregában la peste negra culs.[6] Ls muros de Custantinopla caen an 1453,[7] i inda l Nuobo Mundo ye çcubierto an 1492, por einiciatiba de Pertueses i Spanholes. La Ouropa acorda de l período mediebal atrabeç de l redescobrimiento de l ansinamiento clássico. La Renacença fui seguida de la Reforma Protestante, de l padre alman Martico Lhutero, que atacou la outoridade papal. La guerra de l 30 anhos,[8] l Tratado de Bestfália i la reboluçon Gloriosa dórun la base para ua nuoba era de spanson i l Eiluminismo.

La reboluçon andustrial, ampeçando na Grana-Bretanha, permitiu a las pessonas, pula purmeira beç, nun dependíren mais de material de susisténcia.[9] L recente Ampério Británico debediu-se assi cumo sues quelónias na América reboltadas para stablecer un gobierno repersentatibo. Ua mudança política na Ouropa acuntiu a partir de la Reboluçon Francesa, quando las pessonas gritában “Liberté, Egalité, Fraternité”. L lhíder francés seguinte, Napoleon Bonaparte, cunquistou i reformou la strutura social de l cuntinente atrabeç de guerras até 1815. Quanto mais i mais duonhos de pequeinhas propiadades ganhában poder de boto, na Fráncia i ne l Reino Ounido, la atebidade socialista i de ls sindicatos zambolbiu-se i la reboluçon se anstalou na Ouropa an 1848. Ls redadeiros bruxedos de serbidon fúrun abolidos de la Áustria-Hungria ne l mesmo anho. La serbidon russa fui abolida an 1861.[10] Las naciones balcánicas ampeçórun a ganhar sues andependéncias de l Ampério Otomano. Depuis de la Guerra Franco-Prussiana, Eitália i Almanha fúrun formadas de grupos de principados an 1870 i 1871.[11] Cunflitos zamcadeórun-se al redror de l globo, nua série de ampérios, até que la percura de l lhugar al sol acabou cul ampeço de la Purmeira Guerra Mundial. Ne l desespero de la guerra, la Reboluçon Russa prometie al pobo “paç, pan i tierra”. Para alhá de houmilhada cul Tratado de Bersalhes, la Almanha ten sue eiquenomie çtruída cula grande depresson i ua nuoba grande guerra. Cula bitória de l capitalismo i de l quemunismo subre l fascismo, ampeçou ua nuoba orde mundial coincida cumo guerra frie. La Ouropa Oucidental formou ua ária de lhibre comércio, debedida pula Cortina de Fierro de la Ounion Sobiética. Quando l muro de Berlin caiu an 1989, la Ouropa assinou un nuobo tratado de ounion, que an 2007, cumprendia 27 países ouropeus.[12]

Pré-stória[eiditar | eiditar código-fuonte]


Mapa de l Relebo Ouropeu

Ls Homo erectus i ls Neanderthalis habitában la Ouropa bien antes de l surgimiento de ls houmanos modernos, ls Homo sapiens. Ls uossos de ls purmeiros ouropeus fúrun achados an Dmanisi, Geórgia, i datados de 1,8 milhones de anhos. L purmeiro aparecimiento de l pobo anatomicamente moderno na Ouropa ye datado de 35 000 a.C. L período neolítico chegou na Ouropa Central ne l 6° milénio a.C. i an partes de la Ouropa Setentrional ne l 5° i 4° milénio a.C. La ceblizaçon Tripiliana (5508-2750 a.C.) fui la purmeira grande ceblizaçon de la Ouropa i ua de las purmeiras de l mundo; era lhocalizada na Ucránia moderna i tamien na Moldábia i Roménia. Fui probablemente mais antiga que ls Sumérios ne l Ouriente Próssimo, i tenie cidades cun 15 000 habitantes que cobrian 450 heitares.[13]

Ampeçando ne l Neolítico, ten-se la ceblizaçon de Camunni ne l Bal Camonica, Eitália, que deixou mais de 350 000 petróglifos, l maior sítio arqueológico de la Ouropa.

Tamien coincido cumo Eidade de l Cobre, l Calcolítico ouropeu fui un tiempo de mudanças i cunfuson. L fato mais relebante fui la anfiltraçon i ambason de eimensas partes de l território por pobos oureginários de la Ásia Central, cunsidrado puls percipales storiadores cumo sendo ls oureginales ando-ouropeus, mas hai inda dibersas teories an debate. Outro fenómeno fui la spanson de l Megalitismo i l aparecimiento de la purmeira seneficante stratificaçon eiquenómica i, relacionado a esso, las purmeiras monarquias coincidas de la region de l Balcanas.[14] La purmeira ceblizaçon bien coincida de la Ouropa fui las de l Minóicos de la ilha de Creta i depuis ls Micenas an adjacentes partes de la Grécia, ne l ampeço de l 2° milénio a.C.[14]

Ambora l uso de l fierro fusse de coincimiento de ls pobos eigeus por buolta de 1100 a.C., nun chegou a la Ouropa Central antes de 800 a.C., lhebando al ampeço de la Cultura de Hallstatt, ua eiboluçon de la Eidade de l Fierro (que até anton se ancontraba na Cultura de ls Campos de Urnas). Probablemente cumo subproduto desta superioridade tecnológica, pouco depuis ls ando-ouropeus cunsulidan claramente sues posiçones na Eitália i na Península Eibérica, penetrando perfundamente naqueilhas penínsulas (Roma fui fundada an 753 a.C.).

Mundo Clássico[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Antiguidade Clássica

Modelo:Mais anformaçones

Spanson romana por etapas, de 264 a.C. a 180 d.C.

Ls griegos i romanos deixórun un lhegado na Ouropa que ye eibidente ne ls pensamientos, lheis, mintes i lhénguas atuales. La Grécia Antiga fui ua ounion de cidades-stado, na qual ua primitiba forma de democracie se zambolbiu. Atenas fui sue cidade mais poderosa i zambolbida, i un brício de ansinamiento ne ls tiempos de Péricles. Fóruns de cidadanos acuntecian i l policiamiento de l stado dou orde al aparecimiento de ls mais notables filósofos clássicos, cumo Sócrates, Platon i Aristóteles. Cumo rei de l Reino Griego de la Macedónia, las campanhas melitares de Alexandre l Grande spalhórun la cultura Heilenística i ls ansinamientos até las nacentes de l riu Ando. Mas la República Romana, alicerçada pula bitória subre Cartago nas Guerras Púnicas, staba crecendo na region. La sabedorie griega passada a las anstituiçones romanas, assi cumo la própia Atenas fui absorbida sob la bandeira de l senado i de l pobo de Roma. Ls romanos spandiran sou ampério zde la Arábia até la Bretanha. An 44 a.C. quando atingiu l sou ápice, sou lhíder, Júlio César fui muorto sob suspeitas de star corrompendo la república para se tornar un ditador. Na sucesson, Otabiano usurpou las raízes de l poder i dissolbiu l senado romano. Quando proclamou l renacimiento de la república el, de fato, trasferiu l poder de l senado romano quando república para un ampério, l Ampério Romano.

Grécia Antiga[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Grécia Antiga i Período Heilenístico.


Un mosaico mostrando Alexandre, l Grande lhutando contra Dário III.

La ceblizaçon heilénica tenie la forma dun cunjunto de cidades-stado, ó pólis (las mais amportantes éran Atenas, Sparta, Tebas, Corinto i Siracusa), tenendo defrentes tipos de gobierno i culturas, ancluindo l zambolbimiento de filosofies, ciéncias, matemática, políticas, sportes, triato i música. Atenas, la cidade-stado mais poderosa, era gobernada cun un tipo primitibo de democracie direta fundada pul nobre ateniense Clístenes. Na democracie ateniense, ls cidadanos botában neilhes mesmo para cargos eisecutibos i legislatibos. Na Grécia tamien surgiu Sócrates, cunsidrado un de ls fundadores de la filosofie oucidental.[15] Sócrates tamien criou l método socrático, un tipo de pedagogie ousada até hoije ne l daprendizado filosófico, na qual ua série de questones ye feita nun solo para oubter repuostas andibiduales, mas tamien para ancorajar la cumprenson fundamental de l porblemas. Debido a essa filosofie, Sócrates fui cundenado a la muorte por star "corrompendo la mocidade" ateniense cun sues çcussones que entrában an cunflito cun las fés relegiosas de la época. Platon, un aluno de Sócrates i fundador de la Academie Platónica, screbiu subre esse eipisódio an sues scrituras, i zambolbiu sue própia filosofie, l Platonismo.

L Parthenon, antigo templo ateniense na Acrópole (topo de la cidade), caiu sob l domínio de Roma an 176 a.C.

Las cidades-stado heilénicas fundórun un grande númaro de quelónias nas cuostas de l Mar Negro i ne l Mar Mediterráneo, Ásia Menor, Sicília i ne l sul de la Eitália na Magna Grécia, mas ne l seclo V a.C., sue spanson rumo al lheste lhebou a ua retaliaçon de l Ampério Persa Aqueménida. Nas guerras greco-persas, las cidades-stado heilénicas formórun ua aliança i derrotórun l Ampério Persa na Batailha de Platéias, afastando ls ambasores. Ls griegos formórun la Cunfederaçon de Delos para cuntinar lhutando contra la Pérsia, mas la posiçon de Atenas cumo lhíder desta lhiga lhebou Sparta a criar la ribal Liga de l Peloponeso. Las dues lhigas ampeçórun anton la Guerra de l Peloponeso pula lhiderança de la Grécia, sendo la Liga de l Peloponeso bitoriosa. Çcontente cula heigemonia spartana subre la Grécia dou-se ampeço la Guerra Corintiana, adonde ua aliança lhiderada por Tebas batiu Sparta na batailha de Lheutra. Las cuntinas batailhas heilénicas tornórun la Grécia albo fácele pa l rei Filipe II, que ouniu Macedónia i Grécia sob l mesmo domínio. Las campanhas de sou filho Alexandre, l Grande spalhórun la cultura griega pula Pérsia, Eigito i Índia, mas tamien permitiu l cuntato cun ls antigos ansinamientos desses países, abrindo ua nuoba era de zambolbimento, coincido cumo Heilenismo. Alexandre morriu an 323 a.C., decumpondo l sou ampério an dibersas ceblizaçones heilenísticas.

La ascenson de Roma[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Roma Antiga, República Romana i Ampério Romano.


Cícero dirige-se al Senado Romano para denunciar la cunspiraçon de Catiline subre la república, por Cesare Maccari.

Mui de l ansinamiento griego fui assimilado pul anton nuobo stado romano, assi que el se spalhou pula Eitália, aprobeitando-se de la bantaige de la nun ounion de sous einimigos: l solo zafio rial de la ascendente Roma fui la quelónia fenícia de Cartago, i sue derrota ne l fin de l seclo III a.C. marcou l ampeço de la heigemonia romana. Purmeiro gobernado por reis, depuis por ua república senatorial (la República Romana), Roma finalmente tornou-se un ampério ne l fin de l seclo I a.C., sob Augusto i sous sucessores outoritários. L Ampério Romano tubo sou centro ne l Mar Mediterráneo, cuntrolando todos ls países margeados por el; l lhemite norte de l território era marcado puls rius Reno i Danúbio. Sob l amperador Trajano (seclo II) l ampério alcançou l mássimo de sue spanson territorial, cuntrolando aprossimadamente 5.900.000 km², ancluindo la Bretanha, Roménia i partes de la Mesopotámia. L ampério trouxe paç, ceblizaçon i un eficiente gobierno centralizado pa ls territórios dominados, mas ne l seclo III ua série de guerras cebiles ampeçórun la amenaçar sue fuorça eiquenómica i social. Ne l seclo IV, ls amperadores Diocleciano i Custantino fúrun capazes de deminuir l porcesso de declínio debedindo l ampério nua parte Oucidental i outra Ouriental. Defrentemente de Diocleciano, que cundenaba ferozmente l cristandade, Custantino declarou l fin de la perseguiçon de ls crestianos an 313 cul Édito de Milon, prosseguindo assi cula oufecializaçon de l cristandade cumo religion oufecial de l ampério.

Eidade Média[eiditar | eiditar código-fuonte]


An 526, la Ouropa sob domínio gótico, i an 600 cun Bizáncio ne l sou ápice.

Quando l Amperador Custantino reconquistou Roma sob la bandeira de la Cruç an 312, el debrebe eiditou l Édito de Milon an 313, declarando lhegal l cristandade ne l Ampério Romano. Para alhá desso, Custantino mudou oufecialmente la capital de l ampério, Roma, para la quelónia griega de Bizáncio, que el renomeou para Custantinopla (“Cidade de Custantino”). An 395, Teodósio I, que tornou l cristandade religion oufecial de l Ampério Romano, eirie ser l redadeiro amperador a comandar l Ampério Romano an to la sue ounidade, sendo depuis l ampério debedido an dues partes: L Ampério Romano de l Oucidente, centrado an Rabenna, i l Ampério Romano de l Ouriente (depuis referido cumo Ampério Bizantino) centrado an Custantinopla. La parte oucidental fui seguidamente atacada por tribos nómades germánicas, i an 476 finalmente caiu sob la ambason de l Hérulos comandados por Odoacro.

La outoridade romana ne l Oeste antrou an colapso i las porbíncias oucidentales lhougo tornórun-se pedaços de reinos germánicos. Antretanto, la cidade de Roma, sob l comando de la Eigreija Católica Romana permaneciu cumo un centro de ansino, i fizo mui para preserbar l pensamiento clássico romano na Ouropa Oucidental.[14] Nesse meio-tiempo, l amperador romano an Custantinopla, Justiniano I, cunseguiu cun sucesso, montar to la lhei romana ne l Corpus Juris Civlis (529-534). Por to l seclo VI, l Ampério Romano de l Ouriente stubo ambolbido nua série de cunflitos sangrentos, purmeiro contra l Ampério Persa de l Sassánidas, depuis pul Califado Islámico (Dinastie Omíada). An 650, las porbíncias de l Eigito, Palestina i Síria fúrun perdidas para fuorças muçulmanas.

Na Ouropa Oucidental, ua strutura política surgie: ne l bácuo de l poder deixado pul colapso de Roma, hierarquias lhocales fúrun custruídas sob la ounion de las pessonas nas tierras que éran trabalhadas. Dízimos éran pagos al senhor de la tierra, i este senhor debie tributos al príncepe regional. Ls dízimos éran ousados para financiar l stado i las guerras. Esse fui l sistema feudal, ne l qual nuobos príncepes i reis aparecírun, ne l qual l maior deilhes fui l lhíder Franco Carlos Magno. An 800, Carlos Magno, passado sues grandes cunquistas territoriales, fui coronado Amperador de ls Romanos ("Imperator Romanorum") pul Papa Lhion III, afirmando efetibamente sou poder na Ouropa Oucidental. L reinado de Carlos Magno marcou l ampeço dun nuobo ampério germánico ne l oeste, l Sacro Ampério Romano. Para alhá de sues frunteiras, nuobas fuorças stában crecendo. L Prencipado de Kieb staba delimitando sou território, la Grande Morábia staba crecendo, anquanto ls anglos i ls saxones stában cunfirmando sues frunteiras.

Ua luç bizantina[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Ampério Bizantino
Custantino I i Justiniano I oufrecendo sue fidelidade para la Birge Marie drento de la Hagia Sophia.

L Amperador Custantino I (reinante antre 306-337) ye cunsidrado l purmeiro “Amperador Bizantino”. Fui el que mobiu la capital de l ampério an 324 de Nicomédia para Bizáncio, refundada cumo Custantinopla, ó "Nuoba Roma".[16] La cidade de Roma nun serbia cumo capital zde l reinado de Diocleciano.[17] Alguns cunsidírun l ampeço de l ampério ne l reino de Teodósio I (379-395) quando l cristandade sustituiu la religion pagana romana, ó sue posterior muorte an 395, quando la debison política antre lheste i oeste se tornou permanente. Outros inda colocan 476 cumo l ampeço, quando Rómulo Augusto, tradecionalmente cunsidrado cumo l redadeiro amperador, fui deposto, deixando la sola outoridade amperial ne l Lheste. Outros apuntan inda para la reorganizaçon de l ampério ne ls tiempos de Heiráclio quando ls usos i títalos lhatinos fúrun oufecialmente trocados pulas sues bersones griegas. An to causo, la mudança fui gradual zde 330, quando Custantino inaugurou la nuoba capital, l porcesso de heilenizaçon i la crecente crestianizaçon stában acuntendo. L ampério ye giralmente dado cumo acabado cula queda de Custantinopla frente als turco-otomanos an 1453, l que tamien decreta l fin de la Eidade Média.[18]

La praga de Justiniano fui ua pandemia que afetou l Ampério Bizantino, ancluindo sue capital, Custantinopla, ne ls anhos de 541 i 542. Stima-se que la praga matou mais de 100 milhones de pessonas an to l mundo.[19][20] Causou tamien la queda de la populaçon ouropeia an 50% antre 541-700.[21] i tamien debe tener cuntribuído pa l sucesso de las cunquistas árabes.[22]

L crecimiento de l sistema feudal[eiditar | eiditar código-fuonte]


Fexeiro:Ourope 814.jpg
An 814 l Ampério Franco alcançou l sou ápice, anquanto Bizáncio passou para la cunquista islámica.
Papa Adriano I piede ajuda la Carlos Magno, rei de l Francos, contra la ambason de 772.

L Sacro Ampério Romano Germánico surgiu ne l anho 800,[18] quando Carlos Magno, rei de l Francos, fui coronado pul papa cumo amperador. Sou ampério, baseado na moderna Fráncia, Países Baixos i Almanha, spandiu-se pa ls atuales territórios de Hungria, Eitália, Boémia, Baixa Saxónia i Spanha. El i sou pai recebírun ua sustancial ajuda dua aliança cul papa, que pediu ajuda contra ls lombardos. L papa era oufecialmente un bassalo de l Ampério Bizantino, mas l amperador bizantino nada podie fazer contra ls lombardos.

Ne l lheste, la Bulgária fui stablecida an 681 i tornou-se l purmeiro paíç slabo.[23] L poderoso Ampério Búlgaro fui l percipal ribal de bizáncio ne l cuntrole de l Balcanas por seclos i zde l seclo IX tornou-se l centro cultural de la ouropa slaba.[24] dous stados, la Grande Morábia i l Prencipado de Kieb eimergian respetibamente dentre ls slabos oucidentales i ourientales inda ne l seclo IX.[23] Ne l final de l mesmo seclo i ne l seguinte, l norte i l oeste de la ouropa perdírun sou crecente poder i anfluéncia pa ls bikings que ambadiran, cunquistórun i se stablecírun rápida i eficientemente cun sous abançados barcos de guerra, que yá éran tan abançados cumo carabelas.[14] Ls húngaros pilhórun ls percipales territórios de la ouropa, anquanto ls pechenegues ambadiran la Ouropa Ouriental i ls árabes l sul. Ne l seclo X reinos andependientes fúrun stablecidos na Ouropa Central, por eisemplo, la Polónia i l Reino de la Hungria.[14] Nesso ls húngaros parórun cun las sues campanhas debastadoras i relebantes naciones cumo la Croácia i la Sérbia surgiran ne ls Balcanas. L período seguinte, que acabou por buolta de l anho 1000, biu l crecimiento de l feudalismo, que anfraqueciu l Sacro Ampério Romano Germánico.[14]

Alto feudalismo[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Eidade Média i Alta Eidade Média.


An 1097, ampeça la purmeira Cruzada para la Tierra Santa.

La drumida era mediebal fui sacudida pula crise na Eigreija. An 1054 un cisma acunte antre ls dous centros crestianos remanescentes, an Roma i Custantinopla.

La Eigreija debedida[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Cisma de l Ouriente i Ambason Normanda.


La Tapeçarie de Bayeux mostra la Batailha de Hastings i ls eibentos que lhebórun a eilha.

L grande cisma antre las eigreijas crestianas oucidental i ouriental acunteciu an 1054, quando l Papa Lhion IX declarou outoridade subre trés de l cinco centros de la Pentarquia, an Antioquia, Jarusalen i Alexandria. Zde la metade de l seclo VIII, las frunteiras de l Ampério Bizantino anfrentában ua eminente spanson islámica. Antioquia boltou al cuntrole bizantino por buolta de 1045, mas l ressurgente poder de ls sucessores romanos ne l oucidente passou a postular por sous dreitos i sue outoridade ne ls lhugares perdidos na Ásia i África. Anton, l papa Lhion criou ua çputa defendendo la cláusula filioque ne l Credo Niceno-Custantinopolitano, la qual l Oucidente boluntariamente adotou. Ls ourtodoxos ourientales afirmórun que ne l 28° artigo de l Quarto Cunseilho Ecuménico splicitamente afirma la eigualdade antre ls bispados de Roma i Custantinopla. Ls ourtodoxos tamien afirmórun que l bispado de Roma tenie outoridade solo subre sue própia diocese i nanhue fura deilha. Eisistiran tamien outros motibos menos seneficantes pa l Cisma, ancluindo la bariaçon subre la liturgie. L Cisma antre católicos i ourtodoxos prossegue-se até hoije cula debison antre ls mundos lhatino i griego.

Mudanças posteriores ocorrírun cun ua redibison de la ouropa. Guilherme l Cunquistador, duque de la Normandia, ambadiu la Anglaterra an 1066. La cunquista normanda fui crucial na stória anglesa por dibersas rezones. Essa cunquista aprossimou la Anglaterra de la Ouropa cuntinental atrabeç de la antroduçon de la aristocracie normanda i, antoce, deminuindo la anfluéncia scandinaba. Assi criou-se ua de las mais poderosas monarquias ouropeias nun sofisticado sistema gobernamental.

Guerras santas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Cruzadas, Recunquista i Carta Magna.


Adhémar de Monteil carregando la Lança Sagrada nua de las batailhas de la Purmeira Cruzada.

Depuis de l Cisma Oucidente-Ouriente, la cristandade oucidental fui adotada ne ls recén-criados reinos de la Ouropa Central: Polónia, Hungria i Boémia. La Eigreija Católica Romana tornou-se un poder supremo, lhebando la guerras antre l papa i l amperador. An 1129, la Eigreija Católica Romana stableciu l uso de la Anquisiçon para tornar to l Oucidente católico pula fuorça. La Anquisiçon punia todos aqueilhes que praticában la heiresie para fazer eilhes se arrependíren i se cumbertíren. Causo nun l fazissen, la puniçon serie la muorte. Durante este tiempo muitos senhores i nobres se cumbertírun al cristandade.[14] Ls Monges de Cluny batalhórun para anstituir la eigreija adonde nobres nun l fazien. L Papa Griegório VII cuntinou l trabalho de ls monges cun mais dous oubjetibos alcançados, lhibertar la eigreija de l cuntrole de reis i nobres i oumentar l poder de l papa. La ária de anfluéncia de la Eigreija Católica Romana oumentou enormemente debido a las cumbersones de reis pagones (Scandinábia, Lituánia, Polónia i Hungria) a la recunquista de la Andaluzia i a las Cruzadas. La maior parte de la ouropa era católica romana ne l seclo XV.

Senhales de l renacimiento de la ceblizaçon na ouropa oucidental ampeçórun a aparecer yá ne l seclo XI cul ampeço de l comércio inda na Eitália,[14] lhebando a un crecimiento cultural i eiquenómico de cidades-stado andependientes cumo Beneza i Florença; ne l mesmo tiempo stados-nacion ampeçórun a formar-se cumo Fráncia, Anglaterra, Spanha i Pertual, mas l porcesso de formaçon, an giral, demorou seclos. Esses recén criados stados-nacion ampeçórun la se quemunicar cun sous lhénguas culturales, al ambés de l tradecional Latin. Figuras notables de l mobimiento ancluen Dante Alighieri i Cristina de Pisano (nacida Christina de la Pizzano), purmeiro scritora an eitaliano, que depuis de sue mudança de Veneza para la Fráncia, screbiu an francés.[14] Por outro lhado, l Sacro Ampério Romano Germánico, eissencialmente baseado na Almanha i Eitália, stubo fragmentado nun cunjunto de prencipados i pequeinhas cidades-stado, cuja subjugaçon al amperador era solo formal.

Durante ls seclos XIII i XIV, l Ampério Mongol subiu al poder. Ls eisércitos mungóles spandiran-se an direçon al oeste sob l comando de Batu Khan. Sues cunquistas ne l oucidente ancluíran quaije to la Rússia (salbo Nobgorod, que se tornou un bassalo),[25] Kitchak, la Hungria i la Polónia (que permaneciu cumo un stado outónomo). Decumientos mungóles sugíren que Batu Khan starie planeijando la cumpleta cunquista de ls poderes ouropeus remanescentes, ampeçando cun un ataque ne l ambierno subre la Áustria, Eitália i Almanha, quando fui chamado de buolta para la Mongólia debido la muorte de l grande Khan Ogedei. Muitos storiadores acraditan que sue muorte prebeniu la cunquista cumpleta de la Ouropa. Na Rússia antretanto, ls mungóles de la Horda Dourada gobernórun por quaije 250 anhos.

Monges anfetados cula praga pedindo la bénçon dun padre.

La Peste Negra[eiditar | eiditar código-fuonte]


Ua de las maiores catástrofes que atingiu la Ouropa fui la peste negra. Dibersas eipidemias de la peste ocorrírun al lhongo de l tiempos, mas a pior de todas fui na metade de l seclo XIV i stima-se que tenga matado un terço de la populaçon ouropeia.

Ne l ampeço de l seclo XIV l Mar Báltico tornou-se ua de las rotas comerciales mais amportantes. La Liga Hanseática, ua aliança antre cidades comerciales, facilitou la absorçon de bastas árias de la Polónia, Lituánia i outros países bálticos para la eiquenomie ouropeia. Esso quemidou l crecimiento de poderosos stados na Ouropa Ouriental cumo Polónia, Hungria, Boémia i la Moscóbia. L fin de la Eidade Média ye relacionado cula queda de Custantinopla i de l Ampério Bizantino puls turcos otomanos an 1453. Ls turcos fazirun la cidade capital de l Ampério Otomano, que subrebibiu até 1922 i ancluía Eigito, Síria i grande parte de l Balcanas. Las guerras otomanas na Ouropa, tamien referidas cumo guerras turcas, marcórun ua eissencial parte de la stória de l sudeste ouropeu.

L Çpertar de la Ouropa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Modelo:Mais anformaçones

L Home Bitrubiano de Leonardo da Vinci demunstra la sue bison pa l home purfeitamente proporcional.

Renacimiento[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Renacimiento

L Renacimiento fui un mobimiento cultural que afetou perfundamente la bida anteletual ouropeia ne l sou período pré-moderno. Ampeçando na Eitália, i spalhando-se de norte la oeste, l renacimiento durou aprossimadamente 250 anhos i sue anfluéncia afetou la literatura, filosofie, arte, política, ciéncia, stória, religion antre outros aspetos de indagaçon anteletual.[14]

L eitaliano Francesco Petrarca (Francesco di Petracco), suposto purmeiro lhegítimo houmanista, screbiu na década de 1330: "Stou bibo agora, inda que you prefira tener nacido an outro tiempo". El era un entusiasta de la antiguidade romana i griega. Ne ls seclos XV i XVI, l cuntino entusiasmo pula antiguidade clássica fui reforçado pula eideia de que la cultura heirdada staba se dissipando i de que habie un cunjunto de eideias i atitudes cun que serie possible reconstruí-la. Matteo Palmieri screbiu an 1430: "Agora, cun certeza, to sprito pensante debe agradecer la Dius, porque a el fui permitido nacer nua nuoba era". L renacimiento fizo nacer ua nuoba era an que daprender era mui amportante.

L renacimiento fui anspirado pul crecimiento de ls studos de testos latinos i griegos i la admiraçon de la era greco-romana cumo ua época de ouro. Esso ancitou muitos artistas i scritores a tomar amprestados eisemplos griegos i romanos para sues obras, mas tamien eisistiran muitas inobaçones nesse período, specialmente atrabeç de artistas multifacetados tales quales Leonardo da Vinci. Muitos testos griegos i romanos inda eisistian na Eidade Média ouropeia. Ls monges copiórun i recopiórun ls testos antigos i ls guardórun por to un milénio, anque té-lo feito cun outras antençones. Muitos outros fúrun çcubiertos cula migraçon de studiosos griegos, assi cumo de testos griegos clássicos, para la Eitália, passado la queda de Custantinopla, anquanto outros testos griegos i romanos chegórun atrabeç de fuontes islámicas, que ls heirdórun atrabeç de las cunquistas, i até mesmo fazendo tentatibas de melhorar alguns deilhes. Cul ourgulho natural de pensadores abançados, ls houmanistas biran l ressurgimiento desse grande passado cumo ua renacença – l renacimiento de la própia ceblizaçon.

Amportantes precedentes políticos acuntírun neste período. L político Nicolau Maquiable screbiu "L Príncepe" que anfluenciou l posterior absolutismo i la política pragmática. Tamien fúrun amportantes ls dibersos lhíderes que gobernórun stados i usórun la arte de la Renacença cumo un senhal de sous poderes.

Reformas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Reforma Protestante
Las 95 Teses de l monge alman Martico Lhutero que quebrórun la outocracie papal.

Durante esse período, la corrupçon de la Eigreija Católica lhebou a ua dura reaçon, na Reforma Protestante.[14] I eilha ganhou muitos seguidores, specialmente antre príncepes i reis buscando un stado fuorte para acabar cula anfluéncia de la eigreija católica. Figuras cumo Martico Lhutero ampeçórun a aparecer, assi tamien cumo João Calbino cul sou Calbinismo que tubo anfluéncia an muitos países i l rei Anrique VIII de la Anglaterra que rompeu cula eigreija católica i fondou la Eigreija Anglicana. Essas dibisones relegiosas trouxírun ua óndia de guerras anspiradas i cunduzidas religiosamente, mas tamien pula ambiçon de l monarcas na Ouropa Oucidental que se tornában cada beç mais centralizadas i poderosas.

La reforma protestante tamien lhebou a un fuorte mobimiento reformista na eigreija católica chamado Cuntra-Reforma, que tenie cumo oubjetibo reduzir la corrupçon, assi cumo oumentar i fortalecer l dogma católico. Un amportante grupo de la eigreija católica que surgiu nessa época fúrun ls Jesuítas, que ajudórun a manter la Ouropa Ouriental na lhinha católica de pensamiento. Mesmo assi, la eigreija católica fui fuortemente anfraquecida pula reforma i, grande parte de l cuntinente nun staba mais sob sue anfluéncia i ls reis ne ls países que cuntinórun ne l catolicismo ampeçórun a aneixar las tierras de la eigreija para sous própios domínios.

Defrentemente de la Ouropa Oucidental, ls países de la Ouropa Central, la Quemunidade Polaco-Lhituana i la Hungria, fúrun mais tolerantes. Anquanto se oumentaba la predomináncia de l catolicismo, eilhes inda permitian que un grande númaro de minories relegiosas cultibasse sues fés. Assi, la Ouropa Central mantebe-se debedida antre católicos, protestantes, ourtodoxos i judius. Outro amportante acuntecimiento desta época fui l crecimiento de l sentimiento de ounion de l pobo ouropeu. Émeric Crucé (1623) formulou la eideia de l Cunseilho Ouropeu, cula antençon de acabar cun las guerras na ouropa; bisto que la redadeira tentatiba de criar paç na ouropa nun oubtebe sucesso quando todos ls países ouropeus (sceto la Rússia i l Ampério Otomano, bistos cumo strangeiros) fazirun un tratado de paç an 1518 ne l Tratado de Lhondres. Muitas guerras stourórun de nuobo an poucos anhos. La reforma proporcionou la paç ampossible na Ouropa por muitos seclos inda.

Outro zambolbimiento fui la eideia de la superioridade ouropeia. L eideal de ceblizaçon fui baseado ne ls antigos griegos i romanos: deciplina, eiducaçon i bibir nua cidade éran requeridos para tornar l pobo ciblizado; ouropeus i nun ouropeus éran julgados por sue ciblidade. Serbícios postais éran ancontrados por todas las regiones, l que permitiu ua rede houmanística de anteletuales anterconetados pula Ouropa, mesmo cun las dibisones relegiosas. Antretanto, la Eigreija Católica Romana proibiu i baniu muitos trabalhos científicos promissores; esso trouxe ua bantaige als países protestantes, adonde l banimiento de lhibros era ourganizado regionalmente. Francis Bacon i outros lhíderes de la ciéncia tentórun criar ua ounidade na Ouropa focando-se na ounidade pula natureza. Ne l seclo XV, cul fin de la Eidade Média, poderosos stados aparecírun, custruídos por nuobos monarcas, que centralizórun l poder na Fráncia, Anglaterra i Spanha. Por outro lhado, l parlamiento de la Quemunidade Polaco-Lhituana ganhou poder, tirando ls dreitos lhegislatibos de l rei polaco. L poder de l nuobo stado fui cuntestado por parlamentares an outros países, specialmente la Anglaterra. Nuobos tipos de stados surgian cula coperaçon antre gobernantes de tierras, cidades, repúblicas de huortos i guerreiros.

La Era de l Çcubrimientos[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigos percipales: Mercantilismo i Era de l Çcubrimentos.


L porto marítimo de Villa Medici an 1638, por Claude Lorrain.

Las numerosas guerras nun ampediran que ls nuobos stados splorassen i cunquistassen anchas porçones de l mundo, particularmente na Ásia (Sibéria)[26] i la recén-çcubierta América.[27] Ne l seclo XV, Pertual lhiderou la sploraçon geográfica, seguido pula Spanha ne l ampeço ne l seclo XVI. Eilhes fúrun ls purmeiros stados a fundar quelónias na América i staçones de troca nas cuostas de la África i de la Ásia, mas lhougo fúrun seguidos pula Fráncia, Anglaterra i Houlanda. An 1552, l czar Russo Iban, l Terríbel cunquistou ls dous maiores khanatos tártaros, Kazan i Astrakhan, i la biaige de Yermak an 1580, que lhebou la aneixaçon de la Sibéria pula Rússia.

La spanson quelonial prosseguiu-se ne ls anhos seguintes (mesmo cun alguns ampecilhos, cumo la Reboluçon Amaricana i las guerras pula andependéncia an muitas quelónias amaricanas). La Spanha cuntrolou parte de la América de l Norte i grande parte de la América Central i de l Sul, l Caribe i Filipinas.[28] Pertual tubo an sues manos l Brasil i la maior parte de l territórios costeiros an África i na Ásia (Andia i pequeinhos territórios na China etc);[29] Ls británicos comandában la Austrália, Nuoba Zelándia, maior parte de la Índia i grande parte de la África i América de l Norte;[30] la Fráncia comandou partes de l Canadá i de la Índia (mas quaije todo fui perdido pa ls británicos an 1763), la Andochina, grandes tierras na África i Caribe; la Houlanda ganhou las Índias Ourientales (hoije Andonésia) i alguas ilhas ne l Caribe; países cumo Almanha, Bélgica, Eitália i Rússia cunquistórun quelónias mais tarde.

Essa spanson ajudou la eiquenomie de l países que la fazirun. L comércio prosperou, por causa de la menor stablidade antre ls ampérios. Ne l final de l seclo XVI, la prata amaricana era respunsable por 1/5 de to l comércio de la Spanha.[31] Ls países ouropeus trabórun guerras que fúrun pagas atrabeç de l denheiro cunseguido cula sploraçon de las quelónias. Inda assi, ls lhucros cul tráfico de scrabos i las plantaçones de las Índias Oucidentales, la mais rentable de las quelónias británicas naquel momento, repersentában solo 5% de to la eiquenomie de l Ampério Británico ne l final de l seclo XVIII, tiempo de la Reboluçon Andustrial.

Eiluminismo[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Eiluminismo
La Batailha de Nördlingen na Guerra de l 30 anhos.

A partir de l ampeço deste período, l capitalismo sustituía l feudalismo cumo percipal forma de ourganizaçon eiquenómica, al menos ne l oeste de la Ouropa. La spanson de las frunteiras queloniales resultou nua Reboluçon Comercial. Nota-se ne l período l crecimiento de la ciéncia moderna i la aplicaçon de sues çcubiertas an melhorias tecnológicas, que culminórun cula reboluçon Andustrial. Çcubiertas eibéricas de l Nuobo Mundo, que ampeçórun cula jornada de Cristobon Colombo al oeste cula busca dua rota fácele para las Índias Ourientales an 1492, fúrun lhougo adatadas por sploraçones anglesas i francesas na América de l Norte. Nuobas formas de comércio i la spanson de ls hourizontes fazirun neçaira ua mudança ne l dreito anternacional.

La reforma protestante porduziu eifeitos perfundos na ounidade ouropeia. Nun solo debedindo las naciones ua de las outras pula sue ourientaçon relegiosa, mas alguns stados fúrun afetados anternamente por lhuitas relegiosas, fuortemente ancorajadas por sous einimigos sternos. La Fráncia bibiu essa situaçon ne l seclo XVI cun ua série de cunflitos, cumo las guerras relegiosas na Fráncia, que culminórun ne l triunfo de la Dinastie Bourbon. La Anglaterra prebeniu-se desse fato cula cunsulidaçon sob la Reina Eilizabeth de l moderado Anglicanismo. Quaije to parte de la atual Almanha staba debedida an einúmeros stados sob l comando teórico de l Sacro Ampério Romano Germánico, que tamien staba debedido drento de l própio gobierno. La sola sceçon a esso era la Quemunidade Polaco-Lhituana, ua ounion criada pula Ounion de Lhublin, spressando ua grande toleráncia relegiosa. Esse ambate relegioso acuntiu até la Guerra de l Trinta Anhos quando l nacionalismo sustituiu la religion cumo percipal motor de ls cunflitos na ouropa.[32]

La Guerra de l Trinta Anhos acuntiu antre 1618 i 1648,[33] percipalmente ne l território de la atual Almanha, i ambolbiu las percipales poténcias ouropeias. Ampeçou cumo un cunflito relegioso antre Protestantes i Católicos ne l Sacro Ampério Romano Germánico, i als poucos zambolbiu-se nua guerra giral, ambolbendo buona parte de la ouropa, por rezones nun necessariamente lhigadas a la religion.[34] L maior ampato de la guerra, na qual eisércitos de mercenários fúrun lhargamente outelizados, fui la debastaçon de regiones anteiras na busca de l eisército einimigo. Eipisódios cumo la disseminaçon de la fame i de las malinas debastórun la populaçon de ls stados germánicos i, an menor grau, de l Países Baixos i de la Eitália, adonde lhebórun a la falhéncia mui de ls poderes regionales ambolbidos. Antre un quarto i un terço de la populaçon almana pereciu por causas diretamente lhigadas a la guerra ó inda de malinas i miséria causadas pul cunflito armado.[35] La guerra durou trinta anhos, mas ls cunflitos que eilha dou ampeço inda cuntinórun sin seluçon por mui tiempo.

Depuis de la Paç de Bestfália, las frunteiras de la ouropa stában inda las mesmas an 1708.

Depuis de la Paç de Bestfália, que permitiu als países que eilhes scolhessen sue ourientaçon relegiosa, l Absolutismo tornou-se l padron de l cuntinente, anquanto la Anglaterra caminaba rumo al liberalismo cula Guerra Cebil Anglesa i la Reboluçon Gloriosa.[36] Ls cunflitos melitares na ouropa nun acabórun, mas tubírun menos ampato na bida de sous cidadanos. Ne l noroeste, l Eiluminismo dou la base filosófica para un nuobo punto de bista na sociadade, i la cuntina difuson de la literatura fui possible cula ambençon de la prensa, criando nuobas formas de abanço de l pensamiento houmano. Inda, nesse segmento, la Quemunidade Polaco-Lhituana fui ua sceçon, cun sue quaije democrática "liberdade dourada".

La Ouropa Ouriental era ua arena de cunflito çputada por Suécia, la Quemunidade Polaco-Lhituana i l Ampério Otomano. Nesse período ouserbou-se un gradual declínio destes trés poderes que fúrun eibentualmente sustituídos pulas nuobas monarquias absolutistas, Rússia, Prússia i Áustria.[37] Na birada pa l seclo XIX, eilhes tornórun-se las nuobas poténcias, debedindo la Polónia antre si, cun Suécia i Turquia perdendo territórios sustanciales para Rússia i Áustria respetibamente. Ua grande parte de judius poloneses emigrou para la Ouropa Oucidental, fundando quemunidades judaicas an lhugares de adonde fúrun spulsos durante la Eidade Média.

Reboluçon i nacionalismo[eiditar | eiditar código-fuonte]

Modelo:Mais anformaçones

An 1815, las frunteiras de la Ouropa fúrun refeitas, quando sues raízes yá habien sido sacudidas puls eisércitos de Napoleon.

Reboluçon Andustrial[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Reboluçon Andustrial
Fexeiro:Dore Lhondon.jpg
Cielo de Chupones de Londres an 1870, por Gustave Doré.

La Reboluçon Andustrial fui un período cumprendido antre l fin de l seclo XVIII i l ampeço de l seclo XIX, ne l qual ocorrírun grandes mudanças na agricultura, manufatura i trasporte i fui porduzido un perfundo eifeito socioeconómico i cultural na Grana-Bretanha, que mais tarde se spalhou por to la Ouropa, América de l Norte, i depuis para to l mundo, nun porcesso que inda cuntina: la Andustrializaçon. Na parte final de ls anhos de 1700 la eiquenomie baseada na fuorça manual ne l Reino de la Grana-Bretanha ampeçou a ser sustituída por outra dominada pula andústria i pulas máquinas. Ampeçou cula mecanizaçon de las andústrias téxteis, l zambolbimiento de técnicas abançadas de porduçon de fierro i l oumiento de l uso de carbon refinado. La spanson de l comércio fui possiblitada cula antroduçon de canhales, rodobias i outo-stradas. La antroduçon de las máquinas a oupor (abastecidas purmeiramente cun carbon) i maquinarie bruta (percipalmente na manufatura téxtil) dórun la base para grandes oumientos na capacidade pordutiba anglesa.[38] L zambolbimiento de máquinas de ferramientas nas dues purmeiras décadas de l seclo XIX facilitou la porduçon de mais máquinas para séren outelizadas an outras andústrias. Durante l seclo XIX, la andustrializaçon se alastrou pul resto de la Ouropa Oucidental i América de l Norte, afetando mais tarde grande parte de l mundo.

Reboluçones políticas[eiditar | eiditar código-fuonte]


A tomada de la Bastilha na Reboluçon Francesa an 1789.

La anterbençon francesa na Guerra de Andependéncia de l EUA lhebou l stado francés a la falhéncia.[39] Depuis de dibersas tentatibas falhas dua reforma financeira, Luís XVI fui fuorçado a reabibar la Assembleia de ls Stados Gerales, un cuorpo repersentatibo de l paíç feito pulas trés classes de l stado: l clero, ls nobres i l pobo. Ls nembros de l Stados-Gerales reuniran-se ne l Palácio de Bersalhes an maio de 1789, mas l debate i la forma de botaçon que serie ousada criórun un ampasse. Bino júnio, i l terceiro stado, associado a nembros de ls dous outros stados, declarou-se ua Assembleia Nacional i prometiu nun se dissolber até que la Fráncia tubisse ua custituiçon i criasse, an Júlio, ua Assembleia Nacional Custituinte. Ne l mesmo tiempo, ls parisienses reboltórun-se, celebremente derrubando la prison de la Bastilha an 14 de júlio de 1789.[39]

Nesse tiempo, la assembleia criou ua monarquia custitucional, i ne ls dous anhos que se passórun bárias lheis fúrun criadas cumo la Declaraçon de ls dreitos de l Home i de l Cidadano, la aboliçon de l feudalismo i ua mudança fundamental de las relaçones antre la Fráncia i Roma.[39] Ne l ampeço, l rei cuntinou ne l trono al lhongo dessas mudanças i gozou dua popularidade razoable cul pobo, mas la anti-rialeza crecie cul peligro dua ambason strangeira. Anton l rei, sin poderes, decidiu fugir cula sue família, mas el fui reconhecido de buolta la Paris. An 12 de janeiro de 1793, sendo cumbita sue traiçon, el fui eisecutado.

An 20 de setembre de 1792, la cumbençon nacional aboliu la monarquia i declarou la Fráncia ua república.[39] Debido a la eminéncia de las guerras, la cumbençon nacional criou l Comité de Salbaçon Pública cuntrolado por Maximilien Robespierre de l Partido de l Jacobinos, para atuar cumo eisecutibo de l paíç. Sob Robespierre l comité ampeçaba l Reino de l terror, ne l qual cerca de 40.000 pessonas fúrun eisecutadas an Paris, na maiorie nobres, anque, frequentemente, faltáren eibidéncias. Por to l paíç, ansurreiçones contra- reboluçon fúrun brutalmente reprimidas. L regime fui puosto ambaixo ne l golpe de 9 Termidor (27 de Júlio de 1794) i Robespierre fui eisecutado. L regime que se seguiu acabou cul Terror i afrouxou la maiorie de las regras stremas de Robespierre.[39]

La Batailha de Waterloo, adonde Napoleon fui derrotado pul Duque de Wellington an 1815.

Napoleon Bonaparte fui l general francés que mais oubtebe sucesso nas guerras de la Reboluçon, tenendo cunquistado grandes porçones de la Eitália i fuorçado ls austríacos a la paç. An 1799, retornou de l Eigito i an 18 de Brumário (9 de Nobembre) subjugou l gobierno, sustituindo-lo pul sou Cunsulado, de l qual tornou-se l purmeiro Cónsul.[40] An 2 de Dezembre de 1804, depuis dua tentatiba de assassinato, el corou-se amperador. An 1805, Napoleon planeijou ambadir la Grana-Bretanha, mas la recén-criada aliança antre británicos, russos i austríacos (Terceira Coalizon) forçou-lo a direcionar la atençon pa l cuntinente, quando a la par el tenie falhado an zbiar la Armada Superior Británica para lhoinge de l Canhal de la Mancha, ocasionando ua decisiba derrota francesa na batailha de Trafalgar an 21 de Outubre, i colocando un fin an sues spráncias de ambadir la Grana-Bretanha. An 2 de Dezembre de 1805, Napoleon derrotou l eisército austro-russo, numericamente superior, an Austerlitç, fuorçando la Áustria zeistir de la coalizon i lhebando a la fragmentaçon de l Sacro Ampério Romano Germánico.[40] An 1806, la Quarta coalizon fui formada; an 14 de Outubre Napoleon derrotou ls prussianos na Batailha de Jena-Auerstedt, marchando atrabeç de la Almanha i derrotando ls russos an 14 de Júnio de 1807 an Friedland. Ls Tratados de Tilsit debediran la Ouropa antre Fráncia i Rússia i criórun l Ducado de Barsóbia.[40]

An 12 de júnio de 1812, Napoleon ambadiu la Rússia cun sue Grande Armée de aprossimadamente 700.000 suldados.[40] Passado las bitórias an Smolensk i Borodino, Napoleon acupou Moscobo, solo para ancontrá-la queimada pul eisército russo an retirada. Assi, el fui fuorçado a bater cun sou eisército an retirada. Na buolta sou eisército fui arrasado puls cossacos i sofriu de malinas, fame i cul rigoroso ambierno russo. Solo 20.000 suldados subrebibírun a essa campanha.[40] An 1813, ampeçou l declínio de Napoleon, sendo derrotado pul Eisército de las siete Naciones na Batailha de Lheipzig an outubre de 1813. El fui fuorçado a abdicar depuis de la Campanha de ls Seis Dies i la acupaçon de Paris. Sob l Tratado de Fontainebleau el fui silado na Ilha de Eilba. Retornou a la Fráncia an 1° de márcio de 1815 i cumbocou un eisército lheal, mas fui cumprensiblemente derrotado por fuorças británicas i prussianas na Batailha de Waterloo an 18 de júnio de 1815.[40]

La formaçon de las naciones[eiditar | eiditar código-fuonte]


Populares apoiando la Reboluçon de 1848 an Berlin.

Depuis de la derrota de la rebolucionária Fráncia, outras grandes fuorças tentórun restaurar la situaçon eisistente antes de 1789. An 1815, ne l Cungresso de Biena, las maiores fuorças de la Ouropa se ourganizórun para porduzir un pacífico eiquilíbrio de poder antre ls ampérios depuis de las Guerras Napoleónicas (ambora stubíssen ocorrendo mobimientos anternos rebolucionários) sob l sistema de Matternich.[41] Antretanto, sous sfuorços fúrun ancapazes de parar la propagaçon de mobimientos rebolucionários: la classe média fui perfundamente anfluenciada puls eideales de democracie de la Reboluçon Francesa, la reboluçon Andustrial trouxe amportantes mudanças sócio-eiquenómicas, las classes baixas ampeçórun a ser anfluenciadas pulas eideias socialistas, quemunistas i anarquistas (specialmente ounidas por Karl Marx ne l Manifesto Quemunista),[42] i la preferéncia de ls nuobos capitalistas era l liberalismo. Ua nuoba óndia de anstablidade bino de la formaçon de dibersos mobimientos nacionalistas (na Almanha, Eitália, Polónia, etc.), buscando ua ounidade nacional i/ó lhiberaçon de l domínio strangeiro. Cumo resultado, l período antre 1815 i 1871 fui palco dun grande númaro de cunflitos i guerras de andependéncia. Napoleon III, sobrino de Napoleon I, retornou de l eisílio na Anglaterra an 1848 para ser eileito pul parlamiento francés, cumo l anton "Persidente-Príncepe" i nun golpe de stado eileger-se amperador, aprobado depuis pula grande maiorie de l eileitorado francés. El ajudou na unificaçon de la Eitália lhutando contra l Ampério Austríaco[43] i lhutou la Guerra de la Crimeia cula Anglaterra i l Ampério Otomano contra la Rússia. Sou ampério ruiu depuis dua anfame derrota para la Prússia, na qual el fui caturado. La Fráncia anton se tornou ua fraca república que recusaba-se a negociar i fui derrotada pula Prússia an poucos meses. An Bersalhes, l Rei Guilherme I de la Prússia fui proclamado Amperador de la Almanha i la Almanha moderna naciu.[44] Mesmo que la maiorie de l rebolucionários tenga sido derrotada, muitos stados ouropeus tornórun-se monarquias custitucionales, i an 1871 Almanha i Eitália se zambolbírun an stados-nacion. Fui ne l seclo XIX tamien que se ouserbou l Ampério Británico eimergir cumo l purmeiro poder global de l mundo debido, an grande parte, a la Reboluçon Andustrial i la bitória nas Guerras Napoleónicas.[45]

Ampérios[eiditar | eiditar código-fuonte]


Paris i la Feira Mundial an 1884.

La paç eirie solo durar até que l Ampério Otomano declinasse suficientemente para se tornar albo de outros.[46] Esso ancitou la Guerra de la Crimeia an 1854,[47] i ampeçou un tenso período de pequeinhos cunflitos antre las naciones dominantes de la Ouropa que dórun l purmeiro passo para a posterior Purmeira Guerra Mundial. Esso mudou ua terceira beç cul fin de bárias guerras que trasformórun l Reino de la Sardenha i l Reino de la Prússia nas naciones de la Eitália i de la Almanha, mudando seneficatibamente l balanço de l poder na Ouropa. A partir de 1870, la heigemonia Bismarquiana na Ouropa puso la Fráncia nua situaçon crítica.[48] Eilha debagar reconstruiu sues relaçones anternacionales, buscando alianças cula Grana-Bretanha i Rússia, para cuntrolar l crecente poder de la Almanha subre la Ouropa. Desse modo, dous lhados oupostos se formórun na Ouropa, ancrementando sues fuorças melitares i sues alianças anho a anho.[49]

Guerra i paç[eiditar | eiditar código-fuonte]

Modelo:Mais anformaçones

Las trincheiras tornórun-se famosos simblos de ls cumbates de la Purmeira Guerra Mundial.

Guerras mundiales[eiditar | eiditar código-fuonte]


Depuis de la relatiba paç na maior parte de l seclo XIX, la ribalidade antre las poténcias ouropeias splodiu an 1914, quando la Purmeira Guerra Mundial ampeçou. Mais de 60 milhones de suldados ouropeus fúrun moblizados antre 1914 i 1918.[50] Dun lhado stában Almanha, Áustria-Hungria, l Ampério Otomano i la Bulgária (Poderes Centrales/ Tríplice Aliança), anquanto que ne l outro lhado stában la Sérbia i la Tríplice Entente – a elástica coalizon antre Fráncia, Reino Ounido i Rússia, que ganhou la partecipaçon de la Eitália an 1915 i de l Stados Ounidos an 1917. Ambora la Rússia tenga sido derrotada an 1917 (la guerra fui ua de las maiores causas de la Reboluçon Russa, lhebando a la formaçon de la quemunista Ounion Sobiética), la Entente finalmente prebaleciu ne l outonho de 1918.

Ne l Tratado de Bersalhes (1919) ls bencedores ampusírun seberas cundiçones a la Almanha i als nuobos stados reconhecidos (tales cumo Polónia, Tchecoslobáquia, Hungria, Áustria, Iugoslábia, Finlándia, Stónia, Letónia, Lituánia) criados na Ouropa Central a partir de ls zaparecidos ampérios Alman, Austro-Húngaro i Russo, supostamente na base de la outo-definiçon. La maiorie desses países entrarie an guerras lhocales, sendo la maior deilhas la Guerra Polaco-Sobiética (1919-1921). Nas décadas seguintes, l medo de l quemunismo i la Grande Depresson (1929-1943) lhebórun grupos stremistas nacionalistas - sob la catadorie de l fascismo – na Eitália (1922), Almanha (1933), Spanha (depuis de la guerra cebil, treminada an 1939) i an outros países cumo la Hungria.

Hitler i Mussolini formórun l Pato de l Eixe i dominórun la maior parte de la Ouropa na fase einicial de la Segunda Guerra Mundial.

Depuis de aliar-se cula Eitália de Mussolini ne l Pato de Aço i assinar l pato de nó-agresson cula Ounion Sobiética, l ditador alman Adolf Hitler ampeçou la Segunda Guerra Mundial an 1° de Setembre de 1939 ambadindo la Polónia, depuis dua spanson melitar ocorrida ne l final de la década de 1930. Passado sucessos einiciales (percipalmente la cunquista de l oeste de la Polónia, grande parte de la Scandinábia, Fráncia i ls Balcanas antes de 1941), las fuorças de l Eixe ampeçórun a anfraquecer-se an 1941. Ls percipales ouponentes eideológicos de Hitler éran ls quemunistas de la Rússia, mas por causa de la falha almana an derrotar l Reino Ounido i de las falhas eitalianas ne l norte de la África i ne l Mediterráneo, las fuorças de l Eixe se resumiran a la Ouropa Oucidental, Scandinábia, para alhá de ataques la África. L ataque feito mais tarde a la Ounion Sobiética (que junto cula Almanha debediu la Ouropa central an 1939-1940) nun fui feito cula fuorça neçaira. Anque un sucesso einicial, l eisército alman fui parado acerca de Moscobo an dezembre de 1941.

Solo ne l próssimo anho ye que l abanço alman serie parado i eilhes ampeçarian a sofrer ua série de derrotas, cumo por eisemplo, nas batailhas de Stalingrado i Kursk. Nesse anterin, l Japon (aliado de Almanha i Eitália zde setembre de 1940) atacou ls británicos ne l Sudeste Asiático i ls Stados Ounidos ne l Habaí an 7 de Dezembre de 1941; la Almanha anton cumpletou sue spanson declarando guerra als Stados Ounidos. La guerra oumentou la tenson antre l Eixe (Almanha, Eitália i Japon) i ls Aliados (Reino Ounido, Ounion Sobiética i ls Stados Ounidos). Las fuorças Aliadas bencírun ne l norte de la África i ambadiran la Eitália an 1943, i la acupada Fráncia an 1944. Na primabera de 1945, la Almanha fui ambadida pul lheste pula Ounion Sobiética i pul oeste puls Aliados; Hitler cometiu suicídio i la Almanha se rendiu ne l ampeço de maio acabando cula guerra na Ouropa.

L período fui marcado tamien por un andustrializado i planeijado genocídio de mais de 11 milhones de pessonas, ancluindo la maiorie de ls judius de la Ouropa i ciganos, assi cumo milhones de poloneses i slabos sobiéticos. L sistema sobiético de trabalho fuorçado, las spulsones de la populaçon de la Ounion Sobiética i la grande fame de la Ucránia tubírun semelhante carga de muortes. Durante i depuis de la guerra, milhones de cebiles fúrun afetadas pulas fuorçadas trasferéncias de la populaçon.

Guerra Frie[eiditar | eiditar código-fuonte]


Trabalhadores de la Almanha Ouriental custruindo l Muro de Berlin, 20 de Nobembre de 1961.

La Purmeira i specialmente la Segunda Guerra Mundial acabórun cula preponderante posiçon de la Ouropa Oucidental. L mapa de l cuntinente fui redesenhado na Cunferéncia de Yalta[51] i debedido se tornou la percipal zona de cuntençon na Guerra Frie antre dous blocos, ls países oucidentales i l bloco Ouriental. Ls Stados Ounidos i la Ouropa Oucidental (Reino Ounido, Fráncia, Eitália, Países Baixos, Almanha Oucidental, etc.) stablecírun la aliança de la OTAN cumo proteçon contra ua possible ambason sobiética.[52] Depuis, la Ounion Sobiética i l Leste Ouropeu (Polónia, Tchecoslobáquia, Hungria, Roménia, Bulgária i Almanha Ouriental) stablecírun l Pato de Barsóbia cumo proteçon contra ua possible ambason de l Stados Ounidos.[53]

Na mesma época, la Ouropa Oucidental lhentamente ampeçou un porcesso de antegraçon política i eiquenómica,[54] deseiando un cuntinente ounido i antegrado para prebenir outra guerra. Esse porcesso resultou naturalmente ne l zambolbimiento de ourganizaçones cumo la Ounion Ouropeia[54] i l Cunseilho de la Ouropa.[55] L mobimiento Solidarność que acuntiu na década de 1980 anfraqueciu l gobierno quemunista na Polónia, fui l ampeço de l fin de l domínio quemunista na Ouropa Ouriental i l declínio de la Ounion Sobiética.[56] L lhíder sobiético Mikhail Gorbacheb anstituiu la Perestroika i la Glasnost, que anfraquecírun oufecialmente la anfluéncia sobiética na Ouropa Ouriental.[56] Ls gobiernos que dában suporte als sobiéticos entrórun an colapso i la Almanha Oucidental aneixou la Ouriental an 1990. An 1991, la própia Ounion Sobiética ruiu, debedindo-se an 15 stados, cula Rússia tomando l lhugar de la Ounion Sobiética ne l Cunseilho de Sigurança de la ONU. Antretanto, la separaçon mais biolenta acuntiu na Iugoslábia, ne ls Balcanas. Quatro (Slobénia, Croácia, Bósnia i Heirzegóbina i Macedónia) de las seis repúblicas iugoslabas declarórun andependéncia i para la maiorie deilhas ua biolenta guerra se seguiu, an alguas partes até 1995. An 2006, Montenegro se separou i declarou andependéncia, seguido por Kosobo, formalmente ua porbíncia outónoma de la Sérbia, an 2008, i çcaraterizando cumpletamente l antigo mapa de la Iugoslábia. Na era pós-guerra frie, OTAN i la Ounion Ouropeia fúrun als poucos admitindo la maiorie de ls antigos stados nembros de l Pato de Barsóbia.[54]

Reunificaçon i antegraçon[eiditar | eiditar código-fuonte]


Fexeiro:European flag in the wind.jpg
La bandeira ouropeia.

An 1992, l Tratado de Maastricht fui assinado puls anton nembros de la Ounion Ouropeia. Esso trasformou l "Porjeto Ouropeu" de ser ua quemunidade eiquenómica cun ciertos aspetos políticos, nua ounion cun ua antensa coperaçon i prosperidade baseada nua ounion de soberanias nacionales.[54]

An 1985, l Acordo de Schengen yá habie ua ária sin frunteiras i sin cuntrole de passaporte antre ls stados que l assinórun.[57]

Ua moeda quemun para la maiorie de ls stados nembros de la Ounion Ouropeia, l ouro, fui stablecida eiletronicamente an 1999,[58] oufecialmente partilhando todas las moedas de cada partecipante cun ls outros. La nuoba moeda fui posta an circulaçon an 2002 i las bielhas fúrun retiradas de l mercados.[58] Solo trés países de l quinze Stados-nembros decidiran nun aderir al ouro (Reino Ounido, Dinamarca i Suécia). An 2004, la UE dou orde a la sue maior spanson, admitindo 10 nuobos nembros (uito de ls quales antigos stados quemunistas). Outros dous angressórun ne l grupo an 2007, nun total de 27 naciones.

Un tratado stablecendo ua custituiçon para la UE fui assinado an Roma an 2004, cula antençon de sustituir todos ls antigos tratados cun solo un solo decumiento. Antretanto, sue ratificaçon nunca fui feita debido a la rejeiçon de franceses i houlandeses bie refrendo. An 2007, cuncordou-se an sustituir aqueilha perpuosta cun un nuobo tratado reformado, l Tratado de Lhisboua, que eirie antrar cumo ua emenda al ambés de sustituir ls tratados eisistentes.[59] Esse tratado fui assinado an 13 de Dezembre de 2007, i bai antrar an bigor an janeiro de 2009, se ratificado até essa data. Esso dará la Ounion Ouropeia sou purmeiro persidente permanente i menistro de relaçones steriores.[59]

Ls Balcanas son la parte de la Ouropa que mais deseia aderir la Ounion Ouropeia, cula Croácia notadamente sperando ser aceita antes de 2010.[60][61]

Refréncias

  1. «Cronología de Nuestro Mundo» (an spanhol). Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 12 de outubre de 2008 
  2. «Tróia cantada por Homero puode ser mais ouriental de l que se pensaba». MisteriosAntigos.com (an pertués). 26 de janeiro de 2008. Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 11 de febreiro de 2009 
  3. Aloísio Surgik. «De l cunceito romano de Imperium i sous zbios jurídico-políticos» (PDF) (an spanhol). p. 28. Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  4. «La fiesta mais popular de la cristandade». Ática Ltda (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 8 de agosto de 2007 
  5. «Roma – La Queda de l Ampério Romano» (PDF). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  6. «La Grande Fame (1315-1317) i la Peste Negra(1346-1351)». Medieval history (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 8 de márcio de 2008 
  7. «L Fin de la eidade média – Turcos Otomanos» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 1 de júlio de 2008 
  8. «Guerra de l 30 Anhos» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  9. «Las ouriges de la reboluçon andustrial na Anglaterra». The History Guide (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  10. «Serbidon». Encyclopedia.com. Cunsultado an 26 de outubre de 2008 
  11. «La Ouropa burguesa i a unificaçon de la Eitália i de la Almanha» (PDF) (an pertués). p. 5. Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  12. «Spanson de la Ounion Ouropeia an 2004 i sous ampatos ne l agronegócio». Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  13. «The cucuteni culture» (an anglés). Cunsultado an 21 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 9 de júnio de 2008 
  14. 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 Gilberto Cotrim (2007). Stória Global. Brasil i Giral 8ª eid. San Paulo: Saraiva. 605 páiginas. ISBN 978-85-02-5256-7 Cunsulte |isbn= (ajuda) 
  15. «Sócrates». Anciclopédia Británica de 1911 (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 6 de agosto de 2008 
  16. Fletcher, Banister. Sir Banister Fletcher's La Stória de la Arquitetura 20ª eid. Hudson: Architectural Press. p. 172. ISBN 978-0750622677 
  17. Carlos Augusto Ribeiro Machado (2000). Roma i sou Ampério. San Paulo: Saraiva. ISBN 850203104X 
  18. 18,0 18,1 «Eidade Média». Tg3.com (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 12 de outubre de 2008 
  19. Bishop, Rebecca A. (12 de febreiro de 2003). «La Stória de la Peste Bubónica» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 28 de agosto de 2007 
  20. «Cientistas eidantifican genes seneficantes na Trasmisson de la Peste Bubónica» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 12 de maio de 2008 
  21. Maugh, Thomas H. «Un Ampério Eipidémico» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  22. Rodenbeck, Max (4 de janeiro de 2008). «Las grandes cunquistas árabes» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008. Cópia arquibada an 2 de febreiro de 2009 
  23. 23,0 23,1 Garaffa, F.F. «Bulgária» (an pertués). Cunsultado an 21 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 28 de júnio de 2008 
  24. «Bulgária» (an pertués). Cunsultado an 21 de outubre de 2008 
  25. «La çtruiçon de Kieb» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  26. «Porjeto Sibéria» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 13 de maio de 2008 
  27. «La Cunquista de l Nuobo Mundo». HistoriaNet.com (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  28. «Stória de l Ampério Spanhol». FCSH (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  29. «Ampério Quelonial Pertués» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  30. «Ampério Anglés - Stória de l Ampério Anglés» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008. Cópia arquibada an 18 de setembre de 2008 
  31. «La Cunquista de las Américas» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  32. LESSA 2005, p. 19
  33. LESSA 2005, p. 20
  34. «Thirty Years' War» (an anglés). 20 de júlio de 1998. Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  35. Snell, Melissa. «Almanha – La Guerra de l 30 Anhos – La Paç de Bestfália» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  36. LESSA 2005, p. 30
  37. LESSA 2001, p. 21
  38. Gerald M. Meier; James E. Rauch. Leading Issues in Economic Development (an anglés). Oxford: Oxford University Press US. ISBN 0-19-511589-9 
  39. 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 «Reboluçon Francesa» (PDF) (an pertués). Cunsultado an 21 de outubre de 2008. Cópia arquibada (PDF) an 4 de nobembre de 2009 
  40. 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 Machado Ramos, Jefferson Evandro. «Napoleon Bonaparte - Biografie, stória, etc.» (an pertués). Cunsultado an 21 de outubre de 2008 
  41. «Orde i desorden ne l mundo» (an pertués). 19 de outubre de 2008 
  42. «Socialismo i Sistema Socialista». Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  43. «Unificaçon eitaliana» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  44. «Guerra franco-prussiana» (an pertués) 
  45. Ellen Meiksins Wood. «Amperialismo de l EUA: Heigemonia eiquenómica i melitar» (PDF) (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  46. «L Ampério Otomano» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  47. «Guerra de la Crimeia» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  48. «Seclo XIX» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  49. «Purmeira Guerra Mundial - Antecedentes» (an pertués). Cunsultado an 19 de outubre de 2008 
  50. «L tratado de Versalhes i sues cunsequéncias» (an anglés). 16 de dezembre de 2002. Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  51. «La Cunferéncia de Yalta» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  52. «OTAN» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  53. «Pato de Barsóbia» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  54. 54,0 54,1 54,2 54,3 «Ounion Ouropeia - L que ye, países nembros, mapa, etc.» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  55. «Ouropa - L Cunseilho Ouropeu» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  56. 56,0 56,1 «Ascenson i declínio de Superpoténcias» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  57. «Ua Ouropa sin frunteiras» (an anglés). Cunsultado an 25 de júlio de 2008 
  58. 58,0 58,1 «Ouro - definiçon, saba l que ye Ouro, eimaige, etc.» (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  59. 59,0 59,1 «Tratado de Lhisboua» (PDF) (an pertués). Cunsultado an 25 de outubre de 2008 
  60. Modelo:Citar ambora
  61. Modelo:Citar ambora

Bibliografie[eiditar | eiditar código-fuonte]

  • LESSA, Antônio Carlos (2005). Stória de las Relaçones Anternacionales: La Pax Britannica i l Mundo de l Seclo XIX. Petrópolis: Vozes