Custantino I

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Amperador Custantino: mosaico bizantino.

Custantino I, Custantino Magno ó Custantino, l Grande ( an lhatin Flavius Valerius Constantinus), (272 - 22 de Maio de 337), fui proclamado Augusto pulas sues tropas an 25 de Júlio de 306 i gobernou ua porçon crecente de l Ampério Romano até a la sue muorte.

Ascenson la Augusto de l Oucidente[eiditar | eiditar código-fuonte]

Nacido an Naissus, na Mésia (cidade de Niš na atual Sérbia), filho de Custáncio Cloro (ó Custáncio I Cloro) i de la filha dun casal de duonhos dua albergarie na Bitínia, Heilena de Custantinopla[1], Custantino tubo ua buona eiducaçon - specialmente por ser filho dua mulhier de lhéngua griega i haber bibido ne l Ouriente griego, l que facelitou-le l acesso a la cultura bilingue própia de la eilite romana - i serbiu ne l tribunal de Diocleciano depuis de l sou pai tener sido nomeado un de l dous Césares, na altura un amperador júnior, na Tetrarquie an 293. Anque sue cundiçon cerca a Diocleciano fusse an parte la dun refén, Custantino serbiu nas campanhas de l César Galério i de Diocleciano contra ls Sassánidas i ls sármatas. Quando de la abdicaçon cunjunta de Diocleciano i Maximiano an 305, Custáncio serie proclamado Augusto (amperador senior), mas Custantino serie çcartado cumo César an probeito de Flábio Sebero (que ye chamado modernamente Sebero II, títalo que nunca usou, para nun ser cunfundido cul grande amperador de l seclo anterior, Setímio Sebero).

Pouco antes de la muorte de sou pai, an 25 de júlio de 306, Custantino cunseguiu la permisson de Galério para reunir-se a el ne l Oucidente, chegando a fazer ua campanha cun Custáncio Cloro contra ls pitos, stando junto de l lheito de muorte de l sou pai an Eburacun na Británia (atual Yorque)[2], l que le premitiu amponer l percípio de la hardatariedade an sou probeito, proclamando-se César i sendo recoincido cumo tal por Galério, anton feito Augusto de l Ouriente[3] . Zde l ampeço de sou reinado, assi, Custantino tenie l cuntrolo de la Británia,Gália, Germánia i Spánia, cun sue capital an Trier, cidade que fizo ambelezar i forteficar.

Ne ls dezoito anhos a seguir cumbatiu ua série de batailhas i guerras que l fazírun l gobernador supremo de l Ampério Romano. Cumo Maximiano querie tornar a la sue posiçon de Augusto, que d'eilha se habie afastado a cuntragusto cun Diocleciano, Custantino recebiu-lo na sue corte i aliou-se a el por un casamento an 307 cula filha de 7 anhos de Maximiano, Fausta, l que le permitiu ser reconhecido tacitamente cumo Augusto an 308 por Galério, nua cunferéncia de l tetrarcas an Carnutun; an 309, inda assi, Custantino anfrentarie l sou sogro, que tentaba recuperar abiertamente l poder, caçando-lo an Marselha i fazendo assassiná-lo; an 310, Custantino serie formalmiente recoincido cumo Augusto por Galério[4]. Sebero habendo sido antrementes eiliminado, an 307, por Maxéncio, filho de Maximiano que habie-se porclamado amperador an Roma, Custantino deberie acabar por anfrentrar sou cunhado para cunseguir l domínio cumpleto de l Oucidente romano. Passado alguas mediaçones falhadas i lhuitas cunfusas, Custantino, apuis de apoiar l roubador africano Lúcio Domício Alexandre, cortando l de trigo de Roma, de 308 a 309, deciu an 312 até la Eitália para eiliminar Maxéncio.

Essas guerras cebiles custantes i cumpridas fazírun de Custantino, antes de más nada, un reformador melitar, que, para oumentar l númaro de tropas la sue çposiçon eimediata, custituiu l corteijo melitar de l amperador (comitatus) nun cuorpo de tropas de eilite outosuficiente - un berdadeiro eisército de campanha - percipalmente pul recrutamiento de grande númaro de germanos que se apersentában al eisército romano ne ls termos de dibersos tratados de paç, a ampeçar pul xefe de ls alamanos Chrocus, que tubo un papel decisibo na aclamaçon de Custantino cumo Augusto[5].

L fato de Custantino ser un amperador de lhegitimidade dubidosa fui algo que siempre anfluiu nas sues preocupaçones relegiosas i eideológicas: anquanto stubo diretamiente lhigado a la Maximiano, el apersentou-se cumo l portegido de Hércules, Dius que habie sido apersentado cumo padroneiro de Maximiano na purmeira Tetrarquie; al rumper cun sou sogro i eiliminá-lo, Custantino passou a poner-se debaixo de la proteçon de la debindade padroneira de ls amperadores-suldados de l seclo anterior, Dius Sol Ambito, al mesmo tiempo que fizo circular ua fiçon genealógica (un panegírico de la época, para çfarçar la clara ambençon, falaba, derigindo-se retoricamente al própio Custantino, que se trataba de fato "eignorado pula multidon, mas purfeitamente coincido puls que te áman") para qual el serie l çcendente de l amperador Cláudio II - ó Cláudio Gótico - coincido pulas sues grandes bitórias melitares, por haber tornado a poner la deciplina ne l eisército romano, i por tener stimulado l culto al Sol[6].

Custantino acabou, inda assi, por antrar na Stória cumo purmeiro amperador romano a porfessar l cristandade, apuis de la sue bitória subre Maxéncio na Batailha de la Puonte Mílbio, an 28 de outubre de 312, acerca de Roma, que el más tarde atribuiu al Dius crestiano: segundo la tradiçon, na nuite antes de la batailha sonhou cun ua cruç, i neilha staba scrito an lhatin "In hoc signo vinces" ("sob este simblo ganharás"), i de manhana, un pouco antes de la batailha, mandou que pintassen ua cruç ne ls scudos de l suldados i cunseguiu un bitória smagadora subre l inimigo. Esta narratiba tradecional nun ye hoije cunsidrada un fato stórico, tratando-se antes de la fuson de dues narratibas de fatos dibersos ancuntrados na biografie de Custantino pul bispo Eusébio de Cesaréia. Inda assi, ye cierto que Custantino era atraído, anquanto home de stado, pula religiosidade i pulas práticas piedosas - inda que se tratasse de la piedade ritual de l paganismo: l Senado Romano, al albantar an honra la Custantino l sou arco de l trunfo, l Arco de Custantino, fizo anscrebir subre este que sue bitória debie-se a la "anspiraçon de la Debindade"(instintu divinitatis mentis), l que ciertamiente iba de ancontro a las eideias de l própio amperador. Até un período mui tardio de sou reinado, inda assi, Custantino nun abandonou claramente sue adoraçon cun relaçon al dius amperial Sol, que mantubo cumo simblo percipal an sues monedas até 315. Solo apuis de 317 ye que el passou a adotar clara i percipalmente lhemas i simblos crestianos[7], cumo l "chi-ró", amblema que cumbinaba las dues purmeiras lhetras griegas de l nome de Cristo ("X" i "P" un porriba de l outro). Inda assi, yá quando de la sue antrada solene an Roma an 312, Custantino recusou-se a chubir al Capitólio para oufrecer culto la Júpiter, atitude que repetirie nas sues dues outras besitas solenes a la antiga capital pa la comemoraçon de l jubileus de l sou reinado, an 315 i 326[8].

Moneda de cobre (follis) de Custantino, cunhada an Lugdunun na Gália, por bolta de 310, cun rostro de Custantino i repersentaçon de l Dius Sol Ambitus de l outro lhado

La sue adoçon de l cristandade puode tamien ser resultado de anfluéncia familiar. Heilena, cun grande porbablidade, habie nacido crestiana i demunstrou grande piedade na fin de la sue bida, quando rializou ua peregrinaçon a la Tierra Santa, an Jarusalen ua cruç que fui tenida cumo a Bera Cruç i ourdenou la custruçon de la Eigreija de l Santo Sepulcro, sustituindo l templo la Afrodite que habie sido anstalado ne l lhocal - tenido cumo l de l sepultamiento de Cristo - pul amperador Adriano.

Reformas relegiosas, melitares i admenistratibas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Custantino I. Esta cabeça gigantesca fazie parte dua státua acrolítica - esto ye, cumbinando partes an mármore cun outras an bronze - que albantaba-se na chamada Basilica Nuoba an Roma, porjetada por Maxéncio i cumpletada por Custantino. La státua repersentaba Custantino sentado i bestido de couraça

Custantino lhegalizou i apoiou fuortemente la cristandade por bolta de l tiempo an que se tornou amperador, cul Édito de Milon, mas tamien nun tornou l paganismo eilegal ó fizo de l cristandade la religion statal sola; na sue posiçon de Sumo Pontífice - cargo tradecionalmiente acupado por todos ls amperadores romanos, i que tenie a ber cula regulaçon de todo i qualquiera prática relegiosa ne l Ampério - stabeleciu las cundiçones de l sou eisercício público i anterferiu na ourganizaçon de la hierarquie quando cumbocado, seguindo ua prática, ne l que diç respeito als crestianos, que yá habie sido einougurada por un amperador pagano, Aureliano, que tenie sido chamado a arbitrar ua querela antre l bispado de Antioquia i l bispado de Roma, que scomungara Paulo de Samosata, bispo de Antióquia, por heiresie. L Amperador reafirmaba l que yá era de l dreito circunscricional de la Eigreija Romana - ó seia, que las eigreijas crestianas lhocales, ne l que diç respeito la sue ourganizaçon admenistratiba - até quanto la eileiçon de l bispos - deberian reportar-se a la eigreija de Roma.

La sue bitória an 312 subre Maxéncio resultou na sue chubida al títalo de Augusto Oucidental, ó soberano de la totalidade de la metade oucidental de l ampério, recoincida pul pagon Licínio, solo Augusto de l Ouriente apuis de la eiliminaçon de Maximino Daia. La bitória de Custantino tubo ua cunsequéncia melitar eimediata: Custantino aboliu para siempre la Guarda Pretoriana, que habie sustentado Maxéncio i, cun el, ls antresses políticos de la aristocracie eitaliana, sustituindo-a por un cuorpo de tropas de eilite lhigadas a la pessona de l Amperador, las scholae palatinae, que, a partir dende, serien l núcleo de l sistema melitar romano, anquanto ls bielhos cuorpos de tropa territoriales éran negligenciados[9]. Las scholae éran percipalmente regimientos de cabalharie, que serbian cumo ua fuorça-tarefa lhigada a la pessona de l Amperador, i sou percipal oubjetibo era garantir ua capacidade de açon eimediata an causo de guerra cebil ó sterna; quanto a las fuorças de defesa territorial, ls lhemitanei, estas acabórun reduzindo-se a ua mera fuorça policial de frunteira, antrando an declínio eimediato de la sue capacidade cumbatiba[10]. L oubjetibo destas reformas melitares era percipalmente político, ponindo la quaije totalidade de las fuorças melitares móbeles a la çposiçon eimediata de l Amperador - fuora ciertas ounidades territoriales que éran eiquiparadas a las fuorças móbeles i chamadas pseudocomitatenses - cuncentradas an árias ourbanas adonde podíssen ser mantenidas abastecidas de ls suprimientos que éran agora la maior parte de l soldo melitar (ls pagamientos an denheiro tornando-se recumpensas ralas pagas quando de la chubida ó de l jubileus de chubida de l amperador al trono)[11].

Quando Licínio spulsou ls funcionários crestianos de la sue corte, Custantino ancuntrou un pretesto para anfrentar sou colega i, tenendo negada permisson para antrar ne l Ampério de l Ouriente durante ua campanha contra ls sármatas, fizo desto la rezon para derrotar i eiliminar Licínio an 324, quando tornou-se amperador solo.

Anque la Eigreija tener prosperado sob l auspício de Custantino, eilha própia caiu ne l purmeiro de muitos cismas públicos. Custantino, apuis de tener ounificado l mundo romano, cumbocou l cuncílio de Niceia, grande centro ourbano de la parte ouriental de l Ampério, an 325, un anho depuis de l tombo de Licínio, a fin de ounificar la Eigreija crestiana pus culas dibergéncias, l sou trono poderie star amenaçado pula falta de ounidade spritual antre ls romanos. Dues questones percipales fúrun çcutidas ne l cuncílio de Nicéia: la queston de la Heiresie Ariana que dezie que Cristo nun era debino mas l más purfeito de las criaturas, i tamien la data de la Páscoa pus até anton nun habie un cunsenso subre esto.

Custantino solo fui batizado i crestianizado ne l final de la bida. Eironicamiente, Custantino poderá tener faborecido l lhado perdedor de la queston ariana, ua beç que el fui batizado por un bispo supuostamente ariano, Eusébio de Nicomedie (que nun debe ser cunfundido cul biógrafo de l amperador, Eusébio de Cesaréia).La anclinaçon que Custantino i sou filho i sucessor na cundiçon de Augusto solo, Custáncio II, demunstrórun pul Arianismo, ye bastante splicable, na medida an que ambos tentórun apersentar la figura de l Amperador cumo un análogo de l Cristo ariano: ua emanaçon debina, reflexo terreno de l Berbo[12]. La tempestuosa relaçon de Custantino cula Eigreija de la época dá cunta de l lhemites de la sue atuaçon ne l stabelecimiento de la Uortodoxie: pouco antes de la sue muorte, an 335, el mandou eisilar na capital amperial de Trier l Patriarca de Alexandrie Atanásio, campeon de la uortodoxie, por sues biolentas atitudes antiarianas, i anque Atanásio cuntinou a ser perseguido puls sucessores de Custantino, l abiertamiente ariano Custáncio II i l pagon Juliano, fui la sue bison teológica que acabou por mandar.

Mas anque sou batismo, hai dúbedas se rialmente el se tornou Crestiano. La Anciclopédia Católica diç: "Custantino faboreciu de modo eigual dambas las religiones. Cumo sumo pontífice el belou pula adoraçon pagana i portegeu ls sous dreitos." I la Anciclopédia Hídria ouserba: "Custantino nunca se tornou crestiano". Ne l die anterior al de la sue muorte, Custantino fazira un sacrefício a Zeus, i até l redadeiro die ousou l títalo pagon de Sumo Pontífice. I, de fato, Custantino, até l die de la sue muorte, nun habendo sido batizado, nun partecipou de qualquiera ato lhitúrgico, cumo a missa ó la eucaristia; inda assi, era ua prática quemun na época retardar l batismo, que era supuosto oufrecer la absolbiçon a todos ls pecados feitos antes- i Custantino, por fuorça de l sou oufício de amperador, puode tener percebido que sues ouportunidades de pecar éran grandes i nun deseiou "çperdiçar" la eificácia absolutória de l batismo antes de haber chegado a la fin de la bida[13].

Seia cumo fur, qualquiera que tenga sido la fé andebidual de Custantino, l fato ye que el eiducou sous filhos na Cristandade, associou la sue dinastie a esta religion, i dou-le ua persença anstitucional ne l Stado romano (a partir de Custantino, l tribunal de l bispo lhocal, la eipiscopalis audientie, podie ser scolhida pulas partes dun porcesso cumo tribunal arbitral an lhugar de l tribunal de la cidade[14]). I quanto a las sues porfissones de fé pública, nun édito de l ampeço de sou reinado, an que garantie lhibardade relegiosa, el trataba ls paganos cun zdén, declarando que les era cuncedido celebrar "ls ritos dua bielha superstiçon" [15].

Esta clara associaçon de la casa amperial al Cristandade criou ua situaçon anganhosa, yá que la Cristandade tornou-se la religion pessonal de l amperadores, que, inda assi, inda deberian regular l eisercício de l paganismo. L Paganismo retenendo inda grande fuorça política - specialmiente antre las eilites eiducadas de l Oucidente de l Ampério - esto solo serie resolbida por un amperador apuis del, Graciano, que renunciarie al cargo de Sumo Pontífice an 379 - sendo assassinado quatro anhos depuis por un ousurpador, Mássimo. Solo apuis de la eiliminaçon de Mássimo i de outro ousurpador pagano, Eugénio, por Teodósio I ye que la cristandade se tornarie la única religion lhegal (395).

Státua de l amperador Custantino an Yorque

L amperador romano Custantino anfluenciou an grande parte na ancluson na eigreija crestiana de dogmas baseados an tradiçones. Ua de las más coincidas fui l Édito de Custantino, promulgado an 321, que determinou oufecialmente l demingo cumo die de çcanço, cun eiceçon de l labradores- medida tomada por Custantino utelizando-se de la sue prerrogatiba de, cumo Sumo Pontífice, de fixar l calendário de las fiestas relegiosas, de ls dies buonos i malos(l trabalho sendo proibido durantes estes redadeiros)[16]. Note-se que l demingo fui scolhido cumo die de çcanço, nun solo an funçon de la tradiçon sabática judaico-cristiana, cumo tamien por ser l "die de l Sol" - ua reminiscéncia de l culto de Sol Ambitus.

Al mesmo tiempo que belaba pula ounidade relegiosa de l Ampério, Custantino quijo resulber l porblema de la debison de la eilite derigente nua aristocracie senatorial cun acesso sclusibo a las "denidades" (las bielhas magistraturas republicanas, sin poderes ó respunsablidades, i trasformadas nua mera hierarquie de status) i nua hierarquie burocrática de funcionários amperiales cun funçones admenistratibas afatibas i pertenecentes a la orde equestre: após 326, ls altos funcionários passan a a pertencer a la orde senatorial (ls clarissimi) i l númaro de senadores passa de 600 a 2.000, cun ls requerimientos d'antrada sendo eilebados (an Roma, ls ex-questores deixan de ser senadores, i la antrada ne l Senado passa a depender de la pretura; na nuoba capital de Custantinopla, l acesso al Senado serie garantido als ex-titulares de l puosto de tribuno de la plebe, bielha magistratura ressucitada). Cula antrada de l alto pessonal admenistratibo na orde senatorial, qualesquiera pretensones de andependéncia política de la bielha aristocracie quedórun eiliminadas; la scuolha de todos ls amperadores a seguir serie feita solo na família de l amperador ó atrabeç de l eisército[17]. An cuntrapartida, inda assi, Custantino parece haber cedido als senadores na final de l sou reinado l dreito de scolher, eilhes mesmos, questores i pretores i assi detremináren que pessonas querien fazer angressar na sue orde, abandonando la prática de la nomeaçon amperial de nuobos senadores, la adletio. L Senado, assi, cuntinou sin l poder de fazer ua política própia, passou a tener l poder de stabelecer un "cadastro de reserba" de la admenistraçon amperial. Por outro lhado, al lhado de la carreira senatorial "padron", que chegaba pula eileiçon a las magistraturas, forma-se ua carreira alternatiba, pula qual andebíduos nun benidos de la aristocracie tradecional tórnan-se outomaticamiente senadores al séren nomeados pul amperador para cargos de hierarquie senatorial[18]. An outras palabras, l títalo de senador passou a significar ua posiçon na hierarquia admenistratiba, i nun ua funçon pública (fuora l goberno lhocal de Roma). L que acunteciu culs senadores romanos fui solo l eisemplo más notable de l que acunteciu an to l Ampério cun sue crestianizaçon: las eidantidades culturales i políticas lhocales deixórun de cuntar delantre de la hierarquie burocrática central[19].

Fundaçon de Custantinopla[eiditar | eiditar código-fuonte]

Percurando resulber para siempre l porblema lhogístico de la çtáncia antre la capital i las percipales frentes melitares de la época, sin recorrer al spediente dua residéncia amperial "anterina", Custantino recustruiu la antiga cidade griega de Bizáncio,que dedicou an 11 de maio de 330 chamando-la de Nuoba Roma, dando-le un Senado i anstituiçones cíbicas (catorze regiones, un Fórun, çtribuiçones de trigo, un Persidente Ourbano) parecido als de la antiga Roma. Trataba-se, inda assi, dua cidade solo crestiana, dominada pula Eigreija de ls Santos Apóstolos, que staba ne l mausoléu adonde Custantino serie sepultado[20]. Ls templos paganos de Bizáncio fúrun neilha preserbados, mas neilhes fúrun proibidos ls sacrefícios i l culto de las eimaiges de l diuses[21]. Apuis de la muorte de Custantino, Bizáncio fui renomeada Custantinopla, tenendo-se als poucos tornado la capital para siempre de l ampério. La fundaçon de Custantinopla fui cumplementada pul tratado (foedus) rializado antre Custantino i sous çcendentes cun ls godos, que, a partir de 332, passórun a defender la frunteira de l Danúbio i dar homes al eisército romano, an troca de abastecimientos[22].

Un anho depuis de l Purmeiro Cuncílio de Niceia, an (326), antoce, durante ua biaige solene la Roma pa la comemoraçon de ls sous binte anhos de reinado, Custantino mandou matar l sou própio filho i sucessor chamado Crispus, un general cumpetente que l mais cierto fui suspeito de antrigar para derrubar l pai. Pouco depuis, sufocarie sue segunda mulhier Fausta nun banho mui caliente, probablemiente por suspeitar que eilha tubisse antrigado contra Crispus, sou anteado. Mandou tamien strangular l cunhado Licínio,que sehabie rendido a el an troca de la bida i chicoteou até a la muorte l sou filho (i sob<lhink rel="styleshet" type="text/css" href="http://en.wikipedie.org/w/index.php?title=User:MarkS/XEB/live.css&action=raw&type=text/css&dontcountme=s">rino de l própio Custantino). Fui sucedido puls sous trés filhos cun Fausta:Custantino II, Custante I i Custáncio II, que dibedírun antre si la admenistraçon de l Ampério até que, depuis duas lhuitas cunfusas, Custáncio II eimergiu cumo Augusto solo.

Apreciaçones póstumas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Custantino fui ua figura cuntrobérsia yá na sue época: l redadeiro amperador pagano, sou sobrino Juliano, dezie que el era atraído pul denheiro i que percurou arriba de todo, anriquecer-se a el i als sous partidários[23] - traço este (de saber anriquecer sous amigos) que tamien fui reconhecido pul storiador Eutrópio i pul própio Eusébio de Cesaréia[24]. L storiador pagano Zósimo craticou muito sues reformas melitares[25]. Mas cumo purmeiro amperador crestiano, Custantino fui reberenciado durante toda la Eidade Média, seia pula Cristandade Ouriental, que el tenie cumo fundador de l Ampério Bizantino - i la Eigreija Ourtodoxa acabou por canonizá-lo - seia pula Oucidental, que, sin dar-le l status de santo, cunsidraba haber el fundado l'outoridade de l Papa arriba de la amperial pula chamada Doaçon de Custantino. Solo cul Eiluminismo l sou lhegado ampeçou a ser muito craticado, i l storiador anglés Edward Gibbon, ne l sou lhibro clássico subre la "La stória de l declínio i tombo de l ampério romano" l carateliza cumo un general romano de bielha cepa a quien l poder abseuto (i, por stenson, la Cristandade) habie cumbertido nun déspota ouriental[26].Cula secularizaçon de la sociadade moderna, la apreciaçon de Custantino an funçon sclusibamente de las sues reformas relegiosas perdiu acuidade - i el passou a ser analisado an termos de la sue própia época, cumo un de ls fundadores, a la par cun Diocleciano, de l Baixo-Ampério (ó Dominato) , de l qual el stabeleciu las struturas políticas i sociales básicas[27].

Refréncias[eiditar | eiditar código-fuonte]

  1. Cf. Jean-Michel Carrié & Aline Roussele, L'Ampire romain en mutation: des Sévéres a Constantin, 192-337, Paris Seuil,1999, ISBN 2-02-025819-6, pgs.219/220
  2. Cf. Carrié & Roussele, ibid., pg.220
  3. Carrié & Roussele, ibid., pg.743
  4. Carrié & Roussele, ivid., pgs. 221/222 i 744; M. Christol & D. Nony, Rome eit son Ampire, Paris, Hachette, 2003,pg.236
  5. M. Christol & D. Nony, ivid.,pgs.235/236
  6. Christol i Nony, oup.cit., pg.236
  7. Christol i Nony, oup.cit., pg.237
  8. Carrié & Roussele, oup.cit., pgs.254/255
  9. Ramsey MacMullen, Le Declin de Rome eit la Corrution du Pouboir, Paris, Les Belles Lhettres,1991, pg.308
  10. Arther Ferrill, L tombo de l Ampério Romano, Riu de Janeiro, Jorge Zahar Eiditor, 1989, pg.43
  11. Edward N. Lhuttwak, The Grand Strategy of the Roman Ampire, Baltimore, The John Hopkines University Press,1979, pgs.178/179
  12. Christol & Nony, oup.cit., pg.259
  13. Cf. Paul Beyne, Quand notre monde est devenu chrétien, Paris, Albin Michel, 2007, pgs.111/114
  14. Petener Brown, Power and Persuasion in Late Antiquity, Madison, The University of Wisconsin Press, 1992,pg.100
  15. Código Teodosiano, 9.16.2, citado por Peter Brown, Rise of Christendon 2a. eidiçon,Oxford, Blackwell Publishing, 2003, pg. 74
  16. Carrié & Rousselle, oup.cit., pg.258
  17. Christol & Nony, oup.cit., pg.247
  18. Carrié & Roussele, oup.cit., pgs.659/660 i 658
  19. Petener Brown,oup.cit., pg.19
  20. Christol & NOny, oup.cit., pg.240
  21. Carrié & Roussele, oup.cit., pg.257
  22. Christol i Nony, oup.cit., pg.267
  23. Jacqueline Long, "Julian Augustus' Julius Caesar", IN Marie Wyke, ed., Julius Caesar in Western Culture, Blackwell, Malden, MA,2006, pg.76
  24. Apud Paul Beyne, Le Pain et le Cirque, Paris, Seuil, 1976, pg.760, nota263
  25. Edward Lhuttwak, oup.cit., pg.188
  26. Gibbon, Decline and Fall of the Roman Empire, Chicago, Encyclopaedie Britannica, 1952, B.1, pg.256
  27. Christol & Nony, oup.cit., pg.240