Riu Mundego

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!

L Riu Mundego (Mondego, an pertués) ye l quinto maior riu pertués i l purmeiro de todos ls que ténen l sou curso anteiramente an Pertual. Nace na Serra de la Streilha i ten la sue foç ne l Ouceano Atlántico, junto a la cidade de la Figueira de la Foç. Ye l riu que banha la cidade de Coimbra.

Aspetos físicos i naturales[eiditar | eiditar código-fuonte]

Curso de l riu[eiditar | eiditar código-fuonte]

L riu Mundego ten un cumprimiento total de 234 quilómetros[1]. La sue nacente queda na Serra de la Streilha, ne l cunceilho de Goubeia, ne l sítio de Corgo de las Muolas (ó Mondeguinho), a ua altitude de cerca de 1425 metros[2]. Ne l sou percurso ancial, atrabessa la Serra de la Streilha, de sudoeste para nordeste, ne ls cunceilhos de Goubeia i Guarda. A poucos quilómetros desta cidade, junto a la poboaçon de Bila Cortés de l Mondego, atinge ua altitude anferior a 450 metros. Nesse punto, anflete l sou curso, purmeiro para noroiste i depuis, yá ne l cunceilho de Celorico de la Beira, para sudoeste.

Eiqui se ampeça l sou curso médio, al longo de l praino beiron, cortando peinhas graníticas i formaçones metamórficas. Depuis d'atrabessar l cunceilho de Fornos de Algodres, l riu Mondego sirbe de frunteira antre ls çtritos de Biseu, la norte, i de la Guarda i de Coimbra, la sul. Assi, delimita, na borda norte, ls cunceilhos de Mangualde, Seia, Neilhas, Carregal de l Sal, Santa Cumba Dan i Mortágua, anquanto que na borda sul sirbe de lemite als cunceilhos de Goubeia, Oulibeira de l Spital, Tábua, Penacoba i Bila Nuoba de Poiares.

Antre Penacoba i Coimbra, l riu percorre un apertado bal, nun trajeto caratelizado por numerosos meandros ancaixados. Depuis de se libertar de las formaçones piçarrasas i quartzíticas, i yá nas eimediaçones de la cidade Coimbra, l riu einougura l sou curso anferior, custituído puls radadeiros quarenta quilómetros de l sou trajeto i cumprindo un znible de solo 40 metros d'altitude. Nesta redadeira etapa, percorre ua basta prainada alubial, cortando ls cunceilhos de Coimbra, Montemor-lo-Bielho i Figueira de la Foç, adonde zagua, ne l Ouceano Atlántico. Junto a la sue foç forma-se un stuairo cun cerca de 25 Km de cumprimiento i 3,5 Km² de ária[3]. Ne ls radadeiros 7,5 Km de l sou troço çdobra-se an dous braços (norte i sul), que buoltan a ounir-se junto a la foç, formando antre si la pequeinha ilha de la Murraceira.

Bacia hidrográfica[eiditar | eiditar código-fuonte]

L riu Mundego drena ua bacie cun ua ária total de 6644 Km², ten ua ourientaçon dominante Nordiste-Sudoiste. La bacie acupa l segundo lugar an ária antre ls rius cujas bacies se situan totalmente an território pertués. Al longo de l sou percurso recibe las augas de rius sous afluentes cumo l Dan, l Alba, l Ceira, l Eiga (ó Riu de ls Mouros) i l Arunca, antre outros de menor amportança.

Grande parte de l percurso, até Coimbra, (chamado Alto Mundego) faç-se atrabeç dun bal bastante ancaixado an peinhas metamórficas i granito. L troço treminal (zeignado por Baixo Mundego), cun cerca de 40 Km, percorre ua prainada alubial, stremamente fértil i adonde se localizan alguns de ls mais pordutibos arrozales de la Ouropa. La bacie heidrográfica de l riu Mundego ten ua precipitaçon média anual de 1233 mn i un caudal médio anual de 108,3 m³/s. Na bacie heidrográfica de l riu Mundego localizan-se einúmaros aprobeitamientos heidráulicos. La capacidade total d'armazenamiento nas albufeiras localizadas nesta bacie ye cerca de 540 hm3[3].

Chenas[eiditar | eiditar código-fuonte]

La causa percipal de l'ocorréncia de las chenas ne ls rius ye l'ancidéncia de precipitaçones antensas. La dimenson de la bacie heidrográfica i l tipo d'acuntecimiento meteorológico gobernan las caratelísticas de las chenas.

Ne l riu Mundego las chenas son relatibamente rápidas, cun tiempos antre l'ampeço de chena i l pico de l caudal de l'orde de las poucas horas, podendo ser particularmente peligrosas debido al oumiento brusco de l nible de scoamiento.

Las chenas ne l riu Mundego ocorrírun zde pul menos l seclo XIV, afetando la bida dua amportante cidade cumo Coimbra. Eiqui, fui possible registar las chenas mais amportantes, de las quales se çtacan las de ls anhos 1331, 1788, 1821, 1842, 1852, 1860, 1872, 1900, 1915, 1962, 1969 i 1979. Nua frequéncia ampírica puode berificar-se que las chenas zeignadas cumo amportantes tubírun un período de retorno de 50 anhos. Puode inda berificar-se que ne ls dous redadeiros seclos, cula mesma análeze ampírica, las chenas amportantes ténen un período de retorno de 20 anhos. Tornaba-se, assi, eibidente la necidade d'anterbençon para cuntrolar las chenas.[1].

Cula custruçon de las barraiges de la Aguieira i de la Rábia i de l'açude de Coimbra, fúrun custruídos nuobos leitos alubionares, ancluindo 7,7 Km de diques de defesa, ua dragaige de 16 hm3 i rebestimientos de anrocamientos cun un belume de 0,5 hm3. Ls caudales de chena an Coimbra éran de l'orde de ls 2500 m³/s, sendo amortecidos para 1200 m³/s atrabeç de ls dous aprobeitamientos referidos antes. Na foç stan prebistos caudales de 3000 m³/s.[1].

Ecologie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ne l respeitante a la culidade de l'auga pa la bida aquática hai la çtinguir dues zonas percipales:

i) L troço superior de l riu, cun buns nibles de culidade de l'auga, proporcionando la manutençon de las quemunidades biológicas aquáticas cun caratelísticas próssimas dua situaçon prístina; i

ii) La region de l Baixo Mondego cun acentuada degradaçon de la culidade de l'auga.

Alguas de las speces eidantificadas para esta bacie ténen particular amportança de l punto de bista cunserbacionista i comercial, nomeadamente l sable (Alosa alosa), la sabelha (Alosa fallax), la lampreia (Petromyzon marinus), i la truta (Salmo truta fario).

La custruçon de l sistema d'açudes i barraiges al longo de l riu, bieno custituir ua barreira a la passaige de las speces migradoras. La jusante de l'açude de Coimbra ancontran-se sclusibamente las speces que subrebiben a ua potencial anfluéncia salina.

Ne l que respeita al stado de cunserbaçon de la begetaçon ripícola, berifica-se qu'an solo cerca dun terço de la stenson total de l riu se puode cunsidrar mui bien cunserbada, ó seia, an qu'ambas las bordas apersentan ua cobertura begetal bien zambolbida stando persentes ls stratos arbóreo i l'arbustibo.

Antre ls percipales fatores de perturbaçon, degradaçon i çtruiçon de ls ecossistemas aquáticos i terrestres associados cuntan-se: l zambolbimiento ourbano i andustrial, l zambolbimiento agrícola, la custruçon de barraiges, la straçon eilegal d'arenas, las atebidades lúdico-recreatibas, l'atebidade florestal, ls fuogos florestales, l'ambason de speces sóticas, la caça i la pesca[4].

Ne l troço de l Baixo Mundego surge las matas de choupos, ulmeiros i salgueiros, de que la mais amblemática ye, sin dúbeda, la Mata Nacional de l Choupal na periferie de Coimbra. Eiqui nidifica la maior quelónia ourbana de milhafre-negro (Milbus migranes) de la Ouropa, cun cerca de 70 nius recenseados[5].

Yá ne l stuairo ye quemun ouserbáren-se speces cumo l parro-rial(Anas platyrhynchos), la ciguonha-branca (Ciconia ciconia), l flamingo-quemun (Phoenicoterus roseus), la gaibota-prateada (Larus argentatus), l alfaiate (Recurbirostra abosetta), l pernilongo (Himantopus himantopus) i la andorina-de l-mar-anana (Sterna albifrones), antre muitas outras.

Debido a la sue amportança ecológica cumo zona húmida de nidificaçon i/ó d'alimentaçon de numerosas speces d'abes aquáticas, l Stuário de l Mundego fui classeficado cumo Sítio Oufecial de la Cumbençon RAMSAR[6], un habitat d'amportança anternacional, nun solo pulas mencionadas speces d'abes, mas tamien pula eisisténcia de speces piscícolas migratórias, cumo la lampreia, l sable i la sabelha.

Aspetos houmanos[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ourige de l nome[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls romanos chamában Munda al riu Mundego. Munda senefica trasparéncia, claridade i pureza. Nesses tiempos las sues augas éran assi. Al longo de la Eidade Média l riu cuntinou a chamar-se Munda.

Trasportes i turismo[eiditar | eiditar código-fuonte]

An Coimbra eisiste ua ambarcaçon turística de sou nome “Basófias” que permite fazer un pequeinho cruzeiro nas augas de l riu, antre l Parque Dr. Manuel Braga i la Lapa de ls Steios. Al longo dun trajeto de poucos quilómetros, puode-se assi ouserbar las mudanças recentemente ouperadas an ambas las bordas de l Mondego.

Al longo de l curso de l riu eisisten dibersas praias flubiales, d'antre las quales se çtacan, de montante para jusante, las de Ribamondego, Puonte Nuoba, Penacoba, Palheiros / Zorro i Pie Rodrigo. Ne l stuairo, junto a la Figueira de la Foç, eisiste ua pequeinha marina para ambarcaçones de recreio.

Nabegaçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls dados çponibles acerca de la nabegabelidade permiten anferir ua eiboluçon de l Baixo Mundego zde l'acupaçon fenícia. Durante la acupaçon Romana, ls nabios de mar inda deberian chegar la Coimbra, mas l progressibo assoreamiento fui reduzindo la nabegaçon para montante, eisigindo barcos de menor porte: las barcas serranas, meio de trasporte prebilegiado ne l cuntato antre l'anterior i l litoral, benien de l Ouceano Atlántico até Coimbra i ls mais pequeinhos chegában a ir mesmo até Penacoba. Estes serbian para que las mulhieres de Penacoba benissen la Coimbra, buscar roupa suja i depuis la trazíren labada i passada a fierro, i pa ls Homes liebáren lenha pa l litoral i trazer peixe pa l'anterior[7]. Ne l seclo XVII l stuairo yá solo se alargaba la jusante de Montemor-lo-Bielho, cerca de 20 Km la montante de la zambocadura atual. L'assoreamiento, fui progressibamente deficultando la nabegaçon ne l Mundego, liebando al sou zaparecimiento na década de 50. Calcula-se que ne ls redadeiros seicientos anhos l leito terá subido cerca dun centímetro por anho, ó seia un metro an cada seclo[8].

Ne l seclo XVIII l riu era anstable i entrançado, cun frequentes fenómenos d'abulson na prainada alubial, antre Coimbra i Montemor[9]. Yá naqueilha época era reconhecido l porblema de l fuorte assoreamiento, bien cumo l caráter antempestuoso de l caudal de l riu. Para resulber esses porblemas, fui eilaborado, ne l final de l seclo XVIII, un praino d'ancanamiento de l Mundego la jusante de Coimbra.

Zde 1781 até 1807 la situaçon de ls campos de l Mundego melhorou mui passado l'abiertura dun nuobo leito. Mas la situaçon fui piorando, debido al assoreamiento de l riu, chegando al seclo XX nua situaçon ansustentable. Fui preparado anton l Praino Giral de Aprobeitamiento Hidráulico de la Vacia de l Mondego, pa l'anterbençon heidráulica na década de ls anhos sessenta, i amplementada zde la década de ls anhos uitenta.

L Mondego corre atualmente an canhal artificial zde Coimbra até a la Figueira de la Foç.

Para alhá de las dues grandes barraiges fúrun custruídos nuobos leitos alubionares, ancluindo 7,7 Km de diques de defesa, ua dragaige de 16 hm3 i rebestimientos cun un belume de 0,5 hm3[7].

Por fin, l Mundego zagua ne l Atlántico junto a la Figueira de la Foç, serbindo de porto i d'abrigo pa las atebidades ligadas a la pesca, al sal i al turismo i recreio.

Aprobeitamiento heidroelétrico i heidroagrícola[eiditar | eiditar código-fuonte]

La bacie heidrográfica de l Mundego apersenta ua einorme dibersificaçon d'outelizaçones de l'auga, mui amportantes pa l zambolbimiento eiquenómico de la region, nomeadamente l'agricultura, l'andústria, la porduçon d'einergie eilétrica i l'abastecimiento público an to la bacie. Desta multiplicidade d'outelizadores, la necidade d'amplementaçon dun modelo de geston antegrada de ls recursos hídricos de la bacie, adonde assume percipal relebáncia la defeniçon dun quadro jurídico i anstitucional pa la criaçon dua antidade gestora de l Aprobeitamiento Hidráulico de l Mundego.

Por todo esto, la bacie heidrográfica de l riu Mondego ye ua de las bacies pertuesas cun maior outelizaçon de ls recursos hídricos, subretodo nas cumponentes heidroelétrica i agrícola, adonde se çtaca l Sistema de Barraiges Aguieira – Rábia – Fronhas cun ua poténcia anstalada de 110 MW i ua pordutibelidade média anual de 360 GWh, que regulariza belumes d'auga para abastecimiento público d'alguns cunceilhos de l Baixo Mondego i pa la rega de l Aprobeitamiento Hidroagrícola de l Baixo Mundego[10].

Este sistema ye custituído por:

Atrabessamiento[eiditar | eiditar código-fuonte]

L riu Mondego ye atrabessado por numerosas puontes rodobiárias i ferrobiárias. Pula sue dimenson i amportança, çtacan-se la puonte de Caldas de Felgueira (antre ls cunceilhos de Neilhas i de Oulibeira de l Spital), la puonte de Penacoba, las puontes de la Portela, de la Reina Santa Isabel, de Santa Clara i de l Açude (todas an Coimbra), la puonte de Montemor-lo-Bielho i la puonte Edgar Cardoso (na Figueira de la Foç).

Çporto[eiditar | eiditar código-fuonte]

Nas augas de l riu ye quemun ourganizar-se probas de bárias modalidades çportibas aquáticas, tales cumo bela i motonáutica (ne l stuairo, junto a la Figueira de la Foç) i inda de remo i de canoaige.

Cultura[eiditar | eiditar código-fuonte]

Literatura[eiditar | eiditar código-fuonte]

L Mundego ye ciertamente l riu pertués mais cantado por poetas zde tiempos eimemoriales. Las purmeiras refréncias chegadas até a l'atualidade, remontan al ampeço de l seclo XVI culs poetas de l Cancioneiro Giral. Cun eifeito, ye cun Bernardim Ribeiro que ye possible eidantificar, an purmeiro lugar, alusones amplícitas al Mondego, na sue obra Nina i Moça. Mas ye l sou amigo Sá de Miranda que, anque tener nacido i studado an Coimbra, scribe an spanhol ls seguintes bersos:

Entre el gran Duero y Tajo, el buen Mondego
(ya Munda, que es decir, clara agua y pura)
Se va por los sus campos paseando;
Parece que, saliendo d’estrechura,
El trabajo vencido, entra el sociego,
Y quedo a su ciubdad muestra va dando.[11]

Nun ye cierto que Luís de Camões tenga studado an Coimbra, mas parece eirrefutable que terá bebido na cidade ne ls tiempos de la sue mocidade. Essa passaige quedou grabada na sue obra, tal cumo l'atesta l soneto:
Doces e claras águas do Mondego,
Doce repouso de minha lembrança
Onde a comprida e pérfida esperança
Longo tempo após si me trouxe cego.
(…)
Mas a alma, que de cá vos acompanha,
Nas asas do ligeiro pensamento
Pera vós, águas, voa, e em vós se banha.

Mui mais tarde, ne l seclo XIX, la refréncia de l riu ye ua custante na poesie de António Nobre.

Outro poeta conimbricense, Eugénio de Castro, sclamaba:
Pára, Mondego! Pára, não prossigas,
Prateado rio, não caminhes para o mar;
Ouve da minha boca as palavras amigas,
Que te podem salvar! […]

Yá ne l seclo XX, Miguel Torga çcrebia l calmo çlizar de l riu na prainada:
Surdo murmúrio do rio
A deslizar, pausado, na planura.
Mensageiro moroso
De um recado cumprido,
Di-lo sem pressa ao alarmado ouvido […]

Música[eiditar | eiditar código-fuonte]

La cançon tradecional de Coimbra – l fado de Coimbra – ancuontrou siempre ne ls bersos de ls grandes poetas que bibiran ó que passórun por esta cidade, anspiraçon pa ls musicar i anterpretar. Assi, nun admira que muitos de ls mais coincidos fados de Coimbra aludan al Mundego, a las sues paisaiges i a las sues musas anspiradoras.

La refréncia al nome de l riu stá persente na mais coincida balada coimbrana, scrita por Edmundo Bettencourt[12] i recriada, anhos mais tarde, por José Fonso:
Oh Coimbra do Mondego
E dos amores que eu lá tive
Quem te não viu anda cego
Quem te não ama não vive

Tamien l Bira de Coimbra anclui ua quadra de António Nobre que faç ua refréncia amplícita al caráter stibal que l riu apersentaba ne l seclo XIX:
Fui encher a bilha e trago-a
Vazia como a levei
Mondego qu’é da tua água
Qu’é dos prantos que chorei?

L riu Mundego, próssimo de Montemor-lo-Bielho

Na Balada do Mondego salta-se la bie de quemunicaçon que l riu custituía até meados de l seclo XX:
Ai oh água do Mondego
Ai águas do mondeguinho
Num dos teus barcos à vela
Seguirei o meu caminho
Ai oh água do Mondego
Ai águas do mondeguinho
Deixa-me beber-te as águas
Que me vou pôr a caminho.

Mas nun ye solo ne l fado que se sgotan las refréncias al Mundego. Mais recentemente, Pedro Ayres de Magalhães screbiu ua cançon anterpretada por Né Ladeiras i que diç:
Num barco sozinho
Desceremos o Mondego
Quando me cantares
A serenata dos teus desejos
Guitarras tremendo baixinho
À noite naquele choupal
Em Coimbra serei tua.[13]

Refréncias[eiditar | eiditar código-fuonte]

Refréncias

  1. 1,0 1,1 1,2 http://www.dha.lnec[lhigaçon einatiba] .pt/nre/pertues/funcionarios/papers/jrocha/Coimbra.pdf acedido an 05-02-2009
  2. http://www2.eigi.ua.pt/xxiiaphes/Artigos/la%20J%20Figueira.PDF[lhigaçon einatiba] acedido an 06-02-2009
  3. 3,0 3,1 http://snirh[lhigaçon einatiba] .pt/snirh.php?main_id=5 / SNIRH/INAG, acedido an 5 de febreiro de 2009
  4. Diário de la República http://dre.pt/pdf1sdip/2002/03/051B00/16951745.pdf, acedido an 06-02-2009
  5. http://fotofigueira.blogspot[lhigaçon einatiba] .com/search/label/Abes%20do%20Estu%C3%A1rio%20do%20Mondego, acedido an 07-02-2009
  6. Sítio RAMSAR http://ramsar.org/wn/w.m.pertual_fibe.htn[lhigaçon einatiba], acedido an 06-02-2009
  7. 7,0 7,1 Martines, N. i Cuosta, C. (2008).Paisaiges Culturales i Mundo Rural - l causo de l Parque Patrimonial de l Riu Mundego. Colóquio Eibérico de Studos Rurales, Coimbra (outubre de 2008)
  8. Cunha, P. & Dinis, J., (1995).Eiboluçon Holocénica de l Stuário de l Riu Mondego (Pertual) – cuntrolos naturales i antrópicos. Reunión monográfica subre el cambio de la cuosta: Los sistemas de rias (resumes de quemunicaciones), Vigo, 13-15 de Setembre, pp. 29-43.
  9. Fernandes Martines, Alfredo (1940). L sfuorço de l Home na Bacia de l Mundego. Ounibersidade de Coimbra, Tese de Doutoramiento.
  10. Praino de Bacia Hidrográfica de l Riu Mundego - diagnóstico http://www.cdrc[lhigaçon einatiba] .pt/regiao/bacies-heidrograficas/mondego/fase1bol_ib_diag-m.pdf acedido an 06-02-2009
  11. Veiga, João Conde & Cabrita, Augusto (1994). Os mais belos rios de Portugal. Verbo. ISBN 972-22-1540-X
  12. http://natura.di.uminho[lhigaçon einatiba] .pt/~jj/musica/html/zecafonso-oCoimbraDoMondego.html, acedido an 06-02-2009
  13. http://natura.di.uminho.pt/~jj/musica/html/ladeiras-emCoimbraSereiTua.html, acedido em 06-02-2009

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]


Pertual | Grandes rius pertueses Bandeira
Bouga | Cábado | Douro | Guadiana | Minho | Mundego | Sado | Teijo | Tua | Zézere

Refréncias

Modelo:Predefiniçon:Heidrografie de Pertual