Lhéngua galhega

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Galego
Falado an: Spanha (Galiza, Astúrias (zona oucidental), Castielha i Lhion (L Bierzo) i por eimigrantes galegos na diáspora.
Total de falantes: 3 a 4 milhones
Familha:
 Itálica
  Románica
   Ítalo-oucidental
    Románica oucidental
     Galho-eibérica
      Ibero-románica
       Ibero-oucidental
        Galaico-pertuesa
         Galego
Statuto oufecial
Lhéngua oufecial de: Quemunidade Outónoma de la Galiza, aceite ouralmente cumo lhéngua pertuesa puls serbícios d'anterpretaçon de l Parlamiento Ouropeu.

La Beiga, Asturias, co-oufecial junto al castelhano zde janeiro de 2016.
Regulaçon por: Real Academia Galega
Códigos de lhéngua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---

La lhéngua galega ó galego ye la lhéngua ibero-románica oucidental de caráter oufecial na Quemunidade Outónoma de la Galiza, i falada tamien nas Astúrias, Castielha i Lhion i pula diáspora galega, lhocalizada percipalmente na Argentina, Brasil, Cuba ó Uruguai.

Sustrato de l galego[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls purmeiros habitantes de la Galiza ouriginában de l indo-ouropeu, deixórun la sue marca na lhéngua galega. Las anformaçones de geógrafos i storiadores greco-lhatinos, ls restos arqueológicos i las similaridades lhenguísticas cun outras zonas andican que ne l noroiste peninsular coeisistiran defrentes etnias zde l seclo VIII a.C. até al seclo V. Desta maneira, podemos falar dun tipo de sustrato:

Sustrato ando-ouropeu[eiditar | eiditar código-fuonte]

A partir de l purmeiro milénio antes de Cristo, spalhan-se até la Península pobos ando-ouropeus. Cunsidrando las peculiaridades lhenguísticas, adota-se la lhéngua de dous grupos:

  • Lhénguas preceltas ó protoceltas. Spalhórun-se na Península, aprossimadamente pul anho de 800 a.C., pobos de l centro i norte de Ouropa coincidos culs nomes de lhusitanos, betones ó tamien cumo paraceltas ó protoceltas. Alguns de ls restos que deixórun ne l galego son ls chamadeiros cun sufixo -asc- i -usc- (Biascón, Tarascón, Belasco, Lhedusco...), junto cun cabanha, canastro, cabazo, cabaceira, páramo...
  • Lhénguas celtas. Houbo dues eimigraçones de pobos celtas, ua de celtas goidélicos ne l seclo VIII a.C. (un celta arcaico qu'ouriginarie l irlandés, l scocés i l manés) i outra de celtas británicos ne l seclo V a.C. (un celta qu'ouriginarie l galés, l breton i la lhéngua de Cornualha). Fui specialmente la segunda óndia que se ampós política i lhenguisticamente subre la populaçon outótone, mantendo ua relatiba ounidade cultural até la chegada de ls romanos.

L strato lhatino[eiditar | eiditar código-fuonte]

Mapa cronológico mostrando l zambolbimiento de las lhénguas de l sudoeste de la Ouropa antre las quales l galego.

L Ampério Romano cunseguiu aneixar ls pobos galaicos lhougo ne l'ampeço de l seclo I, quaije 200 anhos depuis de la purmeira colónia romana na Spánia. Esta tardie romanizaçon de l território de la Galiza permitiu ua menor assimilaçon cultural i lhenguística, an cumparaçon cul acuntecido na maior parte parte de la Península Eibérica. L lhatin fui zde anton l lhéngua reserbado pa las relaçones de l'aristocracie galaica culs funcionairos de l'ampério, motibando ua passageira situaçon de belinguismo que cunduzirie a l'adoçon de l lhatin por parte de las elites, specialmente cula ouficializaçon de l cristandade (anho 391) i la çperson de la lhiturgie romana (ouficializada an lhatin) antre la populaçon. Assi i to, la fuorte ruralizaçon de la Galiza i la scassa amplantaçon de grandes cidades permitiu - cumo an outras zonas de l'ampério - a las classes mais houmildes (que cumpunhan la maior parcela de la populaçon) cunserbar grande parte de ls sous questumes i lhéngua, até ua data andeterminada de la Eidade Média.

Ua de las caratelísticas mais antressantes de l lhatin adotado na Galécia, fui l sou caráter altamente cunserbador, de jeito que se cunsagran muitas de las formas mais antigas de l lhatin.

L porcesso de romanizaçon tamien se dou an outros lhugares, l que splica que de la lhéngua outelizada daquela época, l lhatin bulgar, deribassen yá na Eidade Média las chamadas lhénguas románicas (l occitano, castelhano, l catalan, l francés, l eitaliano, etc.).

L galego-pertués formou-se a partir de l Modelo:Sec. IX, na antiga porbíncia romana de la Galécia,[nota 1] cumo resultado de l'assimilaçon de l lhatin bulgar falado puls cunquistadores romanos a partir de l seclo II d.C. Ancorporou tamien lhéxico d'ouriges pré-celta, celta, germánico, probençal, moçárabe.

L galego stubo depuis sujeito a arabismos, lhéxico ameríndia, i ampréstimos lhenguísticos modernos.

Ne l sou momiento tubo cierto uso cumo lhéngua culta de ls reinos de la Galiza, Lhion i de Pertual. Screbendo an galego, por eisemplo, l rei lheonés Fonso X l Sábio, las sues "Cantigas de Santa Marie". La sue amportança fui tal que se cunsidra la segunda lhiteratura durante la Eidade Média solo depuis de l'ocitano.

Recentemente fui achado l decumiento mais antigo scrito drento de l'atual Quemunidade Outónoma que se cunserba, l qual data de 1228; trata-se de l Foro de l bõ burgo de l Castro Caldelas outorgado por Fonso IX an abril de dezido anho al munecípio de Allariç (Galiza, Spanha).

L galego-pertués, quemun a la Galiza i la Pertual, tubo sietecientos anhos d'eisisténcia oufecial cumo lhéngua culta i plena, mas las derrotas que ls nobres galegos sofrírun al tomar partido puls bandos perdedores nas guerras pul poder an finales de l Modelo:Sec. XIV i percípios de l Modelo:Sec. XB probocou l'assimilaçon de la nobreza galega i la dominaçon castelhana, lhiebando a l'oupresson i al zaparecimiento público, oufecial, lhiterairo i relegioso de la lhéngua até finales de l Modelo:Sec. XIX. San ls chamados "Seclos Scuros". L pertués, por sou lhado, durante este período gozou de proteçon i zambolbimiento lhibre, grácias al fato de Pertual tener sido l único território peninsular que quedou fura de l domínio lhenguístico de l castelhano.

Cada 17 de maio celebra-se l Die de las Lhetras Galegas dedicado a un scritor galego (escolhido pula Rial Academie Galega). Este die ye ousado puls ourganismos oufeciales para potenciáren l'uso i l coincimiento de la lhéngua galega.

Normas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Normatiba oufecial de l galego
Falantes de galego cumo purmeira lhéngua cunforme als censos de populaçon i habitaçon de l Anstituto Galego de Statística (2001).

L padron atual de la lhéngua galega fui defenido pula Rial Academie Galega, la qual afirma respeitar l'ortografie de l "Rexurdimiento" (ne l Modelo:Sec. XIX) i ser mais próssima a las formas cultas tradecionales de l galego i al mesmo tiempo a las falas populares; mas çtancia-lo de l pertués padron. Este padron, ouficializado pula Junta de la Galiza, ye outelizado maioritariamente ne l'ansino i ne ls meios de quemunicaçon galegos, assi cumo pula maiorie de ls scritores i anteletuales, querendo ser mais próssima a las formas cultas tradecionales de l galego i al mesmo tiempo a las falas populares.

Assi i to, hai ua outra bison, chamada de reintegracionista, defendida por bárias coletebidades i mobimientos sociales, que pretende reintegrar l galego cul pertués padron. Fázen parte deste mobimiento ua pequeinha parte de l professorado an ounibersidades, alguns anteletuales, artistas i quemunicadores sociales, para alhá d'alguns meios de quemunicaçon. Ua parte seneficatiba deste mobimiento scribe diretamente an pertués de Pertual, adotando l Acuordo Ourtográfico de 1990, anquanto outra fá-lo na norma criada pula Associaçom Galega da Língua. L porblema desta bison ye la sue falta d'amplantaçon social.

Norma de 2003[eiditar | eiditar código-fuonte]

La Rial Academie Galega i l Anstituto de la Lhéngua Galega admitiran, ne l berano de 2003, uas mínimas modificaçones de l padron (por eisemplo Galiza i Galicia, até i ata, posíbel i posible), bisando un cierto achegamiento pa las posturas reintegracionistas "de mínimos". Esta mudança ourtográfica passou a chamar-se de "Normatiba de cuncórdie".

Na eilaboraçon de la perpuosta participórun departamientos de galego i pertués de las trés ounibersidades galegas, mas fui bisto por parte de ls grupos reintegracionistas cumo ua reforma scessibamente tímida i menor, sin la participaçon de l chamado reintegracionismo "de mássimos".

Ua parte de la populaçon acha qu'esta afasta-se de la fala rial, outelizando formas pouco habituales ó artificiales ó pertuesismos que deixórun d'eisistir ó nunca eisistiran na lhéngua oural hai anhos[sin fuontes?]. Houbo críticas por ouficializar formas próssimas al pertués ó al galego mediebal que yá nun son outelizadas (ó quaije) na fala.

Mais de seicientos artistas, atebistas i anteletuales de defrentes ouriges i profissones assinórun un quemunicado público contra esta norma.[sin fuontes?]

Uso oufecial[eiditar | eiditar código-fuonte]

Placa nua rue de Bigo

An relaçon a l'ouficialidade, l galego ye co-oufecial na Galiza cunjuntamente cula lhéngua castelhana.

Na Ounion Ouropeia, yá fui aceito ouralmente cumo sendo pertués, nomeadamente nas anterbençones de ls ex-ourodeputados galegos Camilo Nueira i José Posada.{{Nota de rodapie|Tal cumo se puode ber ne l scerto desta antrebista de Camilo Nueira al jornal pertués Correio de la Manhana}}

Queston de l'outonomie de la lhéngua[eiditar | eiditar código-fuonte]

Zde un punto de bista político, l galego ye ua lhéngua defrente de l pertués. Assi l detreminan las anstituiçones cun outoridade de l stado espanhol cun cumpeténcias na eilaboraçon na norma oufecial d'uso na Galiza, ambora ne l passado tenga eisistido ua ounidade. Tamien son desta oupenion ls partidos políticos spanholes maioritairos na Galiza (Partido Popular i PSOE), ambora alguns setores de l Bloco Nacionalista Galego i outros grupos políticos sin repersentaçon ne l Parlamiento de la Galiza, pretendan altarar esta situaçon.

Ne l studo de la lhenguística, ye quemun que se lhiebanten defrentes oupeniones an relaçon a l'outonomie de l galego. Para alguns, l galego ye ua lhéngua defrente de l pertués. Na Galiza, nas ounibersidades i centros d'ambestigaçon lhenguística (ls oufeciales i mais amportantes son la Rial Academie Galega i l Anstituto Galego de la Lhéngua), la tendéncia predominante ye la de cunsidrar l galego cumo ua lhéngua andependiente.[sin fuontes?] Para outros, lhiebando an cunta la queston de la anteligibelidade mútua, l galego ye cunsidrado ua bariadade dialetal de la lhéngua pertuesa, oupenion fuorte zde que, an 1970, Lhindley Cintra apersentou la sue classeficaçon pa ls dialetos galego-pertueses. An Pertual, an bárias ounibersidades i centros d'ambestigaçon lhenguística, ls dialetos galegos puoden ser studados cumo parte de ls dialetos de l pertués ouropeu. Na Galiza, muitos lhenguistas son atibos ne l chamado mobimiento reintegracionista, que defende l'ancluson política de la lhéngua galega ne l sistema lhusófono. Ambos ls lhados son fuortemente motibados por defrentes bisones de l que serie un dialeto i cumbiçones nacionalistas.

Cuntrobérsias parecidas lhiebantan-se an relaçon l'outras lhénguas de la Ouropa, que, assi cumo l galego i l pertués, son tenidas cumo pertencentes a un diassistema — cumo l ocitano-catalan, asturiano-lheonés-mirandés, albanés-kosobar, flamengo-houlandés, xeco-eslobaco, serbo-croata, córnicocornés)-breton.

Hai alguns outores galegos que publican na berson reintegrada de l galego an Pertual (Carlos Quiroga, João Guisan Seixas). Tamien hai obras lhusófonas eiditadas diretamente na Galiza (Roberto Cordobani, Nélida Piñon)

Falantes[eiditar | eiditar código-fuonte]

L galego fui cunsidrado la lhéngua mais falada na Galiza segundo l relatório de la Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritaries[1] Segundo este relatório de 2002, nas Astúrias l galego-asturiano era falado por 40 000 pessonas (4% de la populaçon total de las Astúrias); habie an Lhion 23 500 falantes de galego i an Çamora, 1 500 falantes; na Stremadura spanhola, ua bariante de l galego, la Fala de la Stremadura, era falada por 5 000 pessonas.

Percipales defrenças antre l galego i l pertués[eiditar | eiditar código-fuonte]

Modelo:Main Na scrita, se l galego se grafar seguindo l Acuordo Ourtográfico de la Lhéngua Pertuesa de 1990, adotado formalmente pula Academie Galega de la Lhéngua Pertuesa, las defrenças son mínimas, eisistindo solo alguas bariaçones lhéxicas i sintáticas. L'ortografie reintegrada tamien serie cumprensible para un lhusófono, mas na ortografie oufecial promobida pula Real Academia Galega, mais próssima a la de l spanhol i ampregue pulas admenistraçones na Galiza, la cumprenson queda deficultada.

  • Defrenças fonéticas de l galego an relaçon als dialetos pertueses setentrionales (Norte de Pertual) (a las bezes por anfluéncia de l castelhano):
    • Bocalismo átono de maneira inda maior de l que la de ls dialetos brasileiros (i. g. "blatlatla" pronuncia-se *bátátá)
    • Ineisisténcia de bogales ó ditongos nasales (i. g. "arnana" diç-se "arnán" ó "arná", anquanto "mon" diç-se *man ó *mau)
      • L'artigo femenino ua i ls sous deribados, que ne l galego-pertués mediebal era grafado cun ũla, ne ls dialetos galegos oucidentales ye pronunciado cun m belar, i ne ls ourientales quedou simplesmente znasalado ("ua", "algua"). Na ortografie reintegracionista de la Associaçon Galega de la Lhéngua, ye repersentado quier cun umha, quier cun ũla, mas na oufecial, unha. (Bal notar qu'essa pronúncia tamien ye ancontrada an bários dialetos de l Nordiste brasileiro.)
    • Ansurdecimiento de las sibilantes sonoras (i. g. "casla" diç-se cumo "caçla" i "gente" diç-se *xente)
    • Fenómeno de la gheada (solo ne l dialeto galego oucidental): l "g" anterbocálico ye aspirado (i. g. *ghaleghl)
  • Hai defrenças nas flexones berbales, cumo l pouco uso de la mesóclise pronominal, que, an giral, son percebidas cumo arcaísmos puls restantes falantes de pertués.
  • L'ortografie oufecial ye semelhante a la de l castelhano, ampregando quaije las mesmas regras, até na pontuaçon. Assi, l galego oufecial outeliza ñ por nh, ll por lh, nun usa ç mas ç, solo amprega l'aciento agudo, etc.

Semelhança antre pertués i galego[eiditar | eiditar código-fuonte]

Para eilustrar la semelhança antre l galego i l pertués apersentan-se dous eisemplos an pertués, nas dues bariantes de l galego i tamien an Castelhano. Uma frase simples,

o cão do meu avô é parvo. (an pertués)
o cão do meu avô é tonto. (an pertués de l Brasil)
o can do meu avó é parvo. (galego)
o cam do meu avô é parvo. (galego na ourtografie proposta pela Associaçom Galega da Língua)
el perro de mi abuelo es tonto. ((es))


O Pai Nosso,

  • Pertués (Pertual i Brasil):
Pai Nosso, que estais no céu, santificado seja o Vosso nome, venha a nós o Vosso reino, seja feita a Vossa vontade assim na Terra como no Céu. O pão nosso de cada dia nos dai hoje. Perdoai-nos as nossas ofensas assim como nós perdoamos a quem nos tem ofendido, e não nos deixeis cair em tentação, mas livrai-nos do mal
  • Galhego:
Pai noso que estás no ceo: santificado sexa o teu nome, veña a nós o teu reino e fágase a túa vontade aquí na terra coma no ceo. O noso pan de cada día dánolo hoxe; e perdóanos as nosas ofensas como tamén nós perdoamos a quen nos ofenden; e non nos deixes caer na tentación, e líbranos do mal.
  • Galhego com a ortografia da Associaçom Galega da Língua:
Nosso Pai que estás no Céu: santificado seja o Teu nome, venha a nós o Teu reino e seja feita a Tua vontade aqui na terra como nos Céus. O nosso pam de cada dia dá-no-lo hoje; e perdoa-nos as nossas ofensas como também perdoamos nós a quem nos tem ofendido; e nom nos deixes cair na tentaçom, mas livra-nos do mal.
  • Spanhol:
Padre nuestro que estás en los cielos, santificado sea tu Nombre, venga a nosotros tu reino y hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día y perdona nuestras ofensas como también nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en tentación, y líbranos del mal.

Refréncias

  1. «Aplicación de la Carta en Spañla» (PDF). Carta Ouropea de la Lhenguas Regionales l Minoritaries. 11 de dezembre de 2008. Cunsultado an 11 de janeiro de 2017 

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Scuitar a língua galega


Erro de citaçon: Existem etiquetas <ref> para um grupo chamado "nota", mas não foi encontrada nenhuma etiqueta <references group="nota"/> correspondente