Éris (planeta nano)

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Éris ⯰
Eris (centre) and Dysnomia (left of centre), taken by the Hubble Space Telescope
Éris ne l centro i la lhuna Çnomie a la squierda.
Hubble Space Telescope
Caratelísticas orbitais
Argumiento de l periastro 150,809°
Caratelísticas físicas
Albedo 0,96+0,09
−0,04
Magnitude aparente 18,7

Éris (simbolo: ⯰),[1] coincido ouficialmente cumo 136199 Eris, ye un planeta nano[2] i un plutoide[3] ne ls cunfines de l sistema solar, nua region coincida cumo çco çperso.[4] Talbeç seia l maior planeta nano de l sistema solar i quando fui çcubierto, quedou zde lhougo anformalmente coincido cumo l "décimo planeta", porque na época sou diámetro stimado era maior de l que l diámetro de l'ex-planeta Pluton.

Éris ten un período orbital de cerca de 560 anhos i ancontra-se a cerca de 97 OA de l Sol, an sou afélio. Cumo Pluton, la sue órbita ye bastante scéntrica, i lhieba l planeta a ua çtáncia de solo 35 OA de l Sol ne l sou periélio (la çtáncia de Pluton al Sol barie antre 29 i 49,5 OA, anquanto que la órbita de Netuno queda por cerca de 30 OA).

An 2010, resultados preliminares dua ocultaçon stelar por Éris an 6 de nobembre colocórun un lhemite de 2320 Km ne l diámetro de Éris, deixando-lo cun praticamente l mesmo diámetro de Pluton.[5] Cula borda d'erro na stimatiba de l tamanho, nun se sabe inda se Éris rialmente ye menor que Pluton.[6]

Mitologie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Éris
Éris (c. 520 a.C.)

Éris era la diusa de la çcórdie. L planeta fui chamado assi porque la sue çcubierta lhançou la çcórdie antre ls astrónomos quanto a la defeniçon dun planeta i causou, andiretamente, la çcida de statuto de Pluton de "planeta" para "planeta nano". Na mitologie griega ye famosa por tener causado, andiretamente, la Guerra de Tróia.[7] Era tamien coincida por acumpanhar l sou armano Aires (Marte) pa l campo de batailha i, quando ls outros diuses iban ambora, eilha quedaba rejubilando-se de la carnificina.

Antes de recebir l nome tenie la zeignaçon probisória de Modelo:Pn, que ye ua matrícula atribuída outomaticamente d'acuordo cul protocolo de la Ounion Astronómica Anternacional (OAI) pa ls planetas menores. Inda assi, la porbabelidade de qu'esse cuorpo celhestre fusse classeficado cumo un planeta lhebou la que la OAI nun outorizasse nanhun nome, dado que nun era claro se serie classeficado cumo un planeta percipal ó nó. Causo fusse, la OAI solo aprobarie nomes de la tradiçon greco-romana, tal cumo acuntece cun todos ls outros planetas de l Sistema Solar. L'andecison lhebou la que l nome "Xena" (ua suposta personaige de a mitologie griega) fusse aporfilhado popularmente cumo alcunha; essa suposta personaige mitológica fui criada specialmente pa la série telebesiba Xena, La Princesa Guerreira.[8] Un de ls nomes mais sugeridos para Éris era l de Perséfone (la Proserpina romana), mulhier de Pluton.

Stória d'ouserbaçon i sploraçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eimaiges spaçadas ne l tiempo que mostran l mobimiento de Éris (nun círclo) an relaçon a las streilhas.

Un grupo de cientistas formado por Michael Brown, Chad Trujillo i David Rabinowitz, outelizando l'ouserbatório anstalado ne l monte Palomar na Califórnia, barrian l cielo a la percura de grandes cuorpos celhestres ne l sistema solar sterior. Çcubriran-se, assi, bários planetoides, tales cumo Quaoar, Orco i Sedna.

Ouserbaçones de rotina feitas an 21 d'outubre de 2003, ancontrórun un nuobo cuorpo celhestre; debido, assi i todo, al sou mobimiento straordinariamente lhento, nun fui dado cumo candidato, beç que l sistema de percura outomática an eimaiges scluía todos ls astros que se mobessen a menos de 1,5 arcossegundos por hora, por forma a reduzir l númaro de falsos candidatos.

Assi i to, Sedna fui çcubierta a mober-se a solo 1,75 arcossegundos por hora, l que lhebou l'eiquipa a decidir re-analisar manualmente dados yá registados, cunsidrando un balor menor de mobimiento angular. An 5 de janeiro de 2005, esta nuoba análeze rebelou l'eisisténcia de Éris cunfirmando l sou lhento mobimiento pul spácio.

L nuobo astro, cun ua magnitude aparente de cerca de 19, ye suficientemente brilhante para poder ser bisto mesmo cun un telescópio modesto. L'anclinaçon de la sue órbita ye respunsable por nun tener sido çcubierto até anton, dado que la maiorie de las pesquisas para cuorpos de l sistema solar sterior cuncentrában-se ne l praino de la eclítica, adonde se ancontra la maiorie de ls cuorpos de l sistema solar, ancluindo la Tierra.

La proporçon de la çtáncia antre ls defrentes planetas de l sistema solar i Éris.

Ouserbaçones susequentes fúrun lhiebadas a cabo, de forma a stimar la çtáncia i l tamanho, l que lhebou la que la sue çcubierta nun fusse anunciada antes de tenéren sido detreminadas cun maior satidon la dimenson i la massa de l desse cuorpo celhestre.

Antretanto, fui antempestibamente anunciada, por un outro grupo an Spanha, la çcubierta dun cuorpo celhestre apelidado de Haumea, percisamente l que l'eiquipa norte-amaricana staba a ouserbar, l que lhebou esta a acusar l grupo spanhol de falta de ética i a anunciar, de forma precipitada, la çcubierta de Éris ne l die 29 de júlio de 2005. Ne l mesmo die, outros grandes planetoides fúrun anunciados: Haumea i Makemake, lhançando la cunfuson na amprensa cun ua plétora de çcubiertas amportantes al mesmo tiempo.

Órbitas de Éris i Pluton cun datas i çtáncias an UA.

Anque prebiamente tenéren sido çcubiertos grandes planetoides na cintura de Kuiper, éran todos menores an dimenson quando cumparados cun Pluton. Pul cuntrairo, Éris rebelou-se maior, lhançando l debate subre la sue categorizaçon cumo décimo planeta, tal cumo pretendido puls sous çcubridores ó cumo un simples planetoide.

L'andefeniçon prolongou-se por anchos meses, lhançando la çcórdie antre ls astrónomos de l que serie un planeta. Pouco tiempo depuis, ne l'ancuontro de la OAI nun houbo cunsenso quanto a la categorizaçon deste nuobo mundo cumo un planeta percipal. Inda assi, 11 de ls 19 nembros apoiarian que fusse categorizado cumo planeta, anquanto que 6 nembros propusírun que se reduzisse l númaro de planetas percipales para uito, retirando tamien l statuto la Pluton. Até a la decison final, todos ls cuorpos celhestres l'orbitáren para para alhá de Pluton seran classeficados solo cumo oubjetos trasnetunianos.

La OAI fizo ua reunion giral an agosto de 2006: na perpuosta enicial de la defeniçon de l termo "planeta", Éris serie categorizado cumo un planeta. Inda assi, la presson dun grupo d'astrónomos fizo cun qu'ua nuoba defeniçon fusse scrita, qu'acabou por ser aprobada unanimemente, atirando Éris, Ceres i Pluton para un nuobo grupo de cuorpos celhestres - ls "planetas-nanos", que nun son reconhecidos cumo planetas percipales.[9] Éris recebiu l nome de la diusa griega de la çcórdie.[10]

Cula çcubierta de Çnomie, un satélite de Éris, Michael Brown i Emily Schaller, astrónomos de l Anstituto de Tecnologie de la Califórnia, podírun medir de maneira percisa la massa de Éris cula ajuda de l telescópio spacial Hubble.

Éris ten aprossimadamente 27% mais massa que Pluton segundo ls pesquisadores, que tubírun ls trabalhos publicados na eidiçon de la rebista "Science" de 15 de júnio.

Geologie planetária[eiditar | eiditar código-fuonte]

L spetro anfrabermelho de Éris cumparado cul de Pluton mostra semelhanças besibles antre ls dous cuorpos. Las setas denotan lhinhas d'absorçon de metano.

Éris puode ser l maior cuorpo celhestre coincido para para alhá de la órbita de Netuno, talbeç maior que Pluton. Tal cumo Pluton, ye cumpuosto dua mistura sólida de carambelo i peinha. Ambos puoden ser bistos cumo oubjetos de la cintura de Kuiper ó cumo planetas gilados, anque Éris ser de l tipo çperso, ó seia, terá sido formado na parte anterior de la cintura, mas atirado para ua órbita mais lhoinge debido a ua possible anfluéncia grabitacional de Netuno.

L albedo de Éris nun ye totalmente coincido i l sou tamanho rial nó puode ser detreminado. Assi i to, ls astrónomos calculórun que, nua cunjetura strema, Éris refletisse to la luç que recibe, serie mesmo assi maior que Pluton (2390 Km).

Para ajudar a detreminar melhor la dimenson deste cuorpo celhestre, fúrun feitas análezes preliminares cun recurso l'ouserbaçones feitas cun telescópios spaciales: l Spitzer i l Hubble. L purmeiro telescópio andicou que Éris serie 20% maior que Pluton (2274 Km); l segundo andicou que serie solo 1% maior andicando un albedo straordinariamente eilebado.

An nobembre de 2010 Éris ocultou ua streilha.[11] Dados preliminares desse eibento andicórun que l diámetro de Éris ye de 2 340 Km, l que causou dúbeda subre las stimatibas anteriores de tamanho i densidade.[11] Las trés eiquipes qu'ouserbórun l'ocultaçon inda stan analisando ls dados oubtidos.[11] Para alhá desso, al ousar ls dados preliminares desse eibento para cumparaçon cun Pluton, hai bárias stimatibas de l diámetro de Pluton que puoden ser selecionadas.[12] Esso se debe an parte a l'atmosfera de Pluton qu'anterfire nas mediçones de sue superfice sólida (al cuntrairo de la nubrina gasosa).[12]

Estes cientistas detreminórun que l'albedo ye mui semelhante al de Pluton, ó seia, ye de 0,60 ± 0,10 ± 0,05. Sugerindo que l metano cause que la superfice gilada seia bastante refletora.

Éris parece ser algo análoga la Pluton i la Triton (la grande lhuna de Netuno) debido a la persença de carambelo de metano.

Al cuntrairo de l'aspeto abermelhado de Pluton i Triton, l planetoide Éris parece ser cinzento. Esto parece ser debido a l'einorme çtáncia de Éris an relaçon al Sol l que permite que l metano cundense, cobrindo uniformemente to la superfice.

L metano ye mui bolátil i la sue persença mostra que Éris se mantebe siempre ne ls cunfines de l sistema solar, ó seia, siempre fui un mundo stremamente friu lhiebando la que l carambelo de metano susistisse. Ó, talbeç, çfrute dua fuonte anterna de metano que lhiberte l gáç pa l'atmosfera; note-se que Haumea, un outro cuorpo celhestre de la mesma zona de l sistema solar, rebelou la persença de carambelo d'auga, mas nun de metano.

Dados nun oufeciales cun recurso a las ouserbaçones de l telscópio Hubble andicórun que Éris tenerie un albedo eilebado, sugerindo que la superfice ye cumpuosta de carambelo fresco.

Atmosfera i clima[eiditar | eiditar código-fuonte]

Anque Éris se ancontrar cerca de trés bezes mais afastado de l Sol que Pluton, chega a star suficientemente acerca de l Sol para que parte de la superfice se çcungele i forme ua fina atmosfera; inda assi nun se sabe se esto acuntece rialmente.

Debido a la sue órbita que se aprossima até 37,8 UA de l Sol i se çtancia até 97,61 UA, las temperaturas dében bariar antre -232 i ls -248 graus célsius.

Éris stá tan afastado de l Sol qu'este radadeiro, ne ls cielos daquele mundo, deberá aparecer solo cumo ua streilha brilhante.

Satélite[eiditar | eiditar código-fuonte]

La lhuna de Éris, Çnomie, fui çcubierta la 10 de setembre de 2005. Stima-se que Çnomie seia uito bezes menor i sessenta bezes menos brilhante que Éris i qu'orbite esse radadeiro an cerca de catorze dies.

L sistema Éris-Çnomie parece semelhante al sistema Tierra-Lhuna. Anque de las dimensones mais reduzidas de ls dous oubjetos, l satélite de Éris stá dieç bezes mais próssimo de l planeta qu'orbita que la Lhuna de la Tierra anque ser uito bezes menor que la nuossa lhuna.

Refréncias

  1. JPL/NASA (22 de abril de 2015). «What is a Dwarf Planet?». Jet Propulsion Laboratory. Cunsultado an 19 de janeiro de 2022 
  2. UAI (2006-08-16)The IAU draft definition of "planet" and "plutons" Press release. Acessado em 16-08-2006
  3. «Plutoid chosen as name for Solar System objects like Pluto». União Astronômica Internacional (News Release - IAU0804). 11 de junho de 2008, Paris. Cunsultado an 11 de júnio de 2008  Cunsulte data an: |data= (ajuda)
  4. Classificação orbital da MPC Agosto de 2006
  5. Mike Brown (2010). «The shadowy hand of Eris». Mike Brown's Planets. Cunsultado an 7 de nobembre de 2010 
  6. Ciência Hoje - Classificação de Plutão foi precipitada
  7. Blue, Jennifer. Astrogeology Hot Topics — "2003 UB313 named Eris". U.S. Geological Survey
  8. Mckie, Robin (Julho 31, 2005). "The little rock causing a galactic storm". The Guardian Digital Edition
  9. (134340) PLUTO, (136199) ERIS, AND (136199) ERIS I (DYSNOMIA)
  10. (134340) PLUTO, (136199) ERIS, AND (136199) ERIS I (DYSNOMIA)
  11. 11,0 11,1 11,2 Erro de citaçon: Etiqueta <ref> inválida; não foi fornecido texto para as refs de nome beatty
  12. 12,0 12,1 'Pluto's Radius – Young, Eliot F.; Young, L. A.; Buie, M. (American Astronomical Society, DPS meeting #39, #62.05; Bulletin of the American Astronomical Society, Vol. 39, p.541)

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]