Grañén

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Grañén
Bandeira de Grañén Escudo de Grañén
(Bandeira) (Brason)
Bista de Grañén cua Eigreja Paroquial an purmeiro plano.
Cordenadas 41°56’27’’N 0°22’ 8’’O
Antidade
Paíç
Quemunidade outónoma
Porbíncia
Comarca
Munecípio
Spanha
Aragon
Huesca
Monegros
Persidente de la cámara municipal Carlos Sampériz Enguita
Subdebisones Cinco aldés: Grañén, Callén, Curbe, Fraella i Montesusín
Ária 124 km²
Populaçon 1804 habitantes (2016)
Altitude 332 m
Çtáncia 23 km para Huesca
Código d'andereçamiento postal 22260
Torre de la Eigreija Paroquial de Grañén.

Grañén ye un munecípio aragonés de la porbíncia de Huesca (an spanhol provincia de Huesca; an aragonés provincia de Uesca; i an catalan província d'Osca) sito na comarca de ls Monegros (an spanhol Los Monegros; an aragonés Os Monegros; i an catalan Els Monegres). La sue populaçon ye de 1 748 habitantes (2017), nua ária de 124 km² cun ua densidade populacional de 14,1 hab/km². La ária munecipal cumprende tamien las aldés de Callén, Curbe, Fraella i Montesusín.

La sue zona antiga argue-se subre ua suable eilebaçon, al sou pie de la Eigreija Paroquial de Santiago i a la selombra de ls restos de l antigo castielho, i domina l núcleo moderno, surgido ambaixo na prainada i que se stende para la staçon de camboios, junto a la strada.[1]

Grañén tamien ye un amportante cruzamiento de caminos de fierro, yá que por eilhi passa l camino de fierro de Madrid-Barcelona, por Lérida, alen de las stradas que quemunica cun Huesca, Tardienta, Tramaced i Salillas, antre outras poboaçones.[1]

Spalha-se la ária municipal por ua basta prainada geográfica de la Hoya de Huesca, mas yá an tierras monegrinas trasformadas an nuobos regadios pul canhal de l Flumen; l riu homónimo margeia la zona ourbana, que yá figuraba cumo bila an 1785.[1]

Grañén mantén ultimamente ua populaçon quaije siempre por cima de ls 1500 habitantes. Ne l passado, fui merindade de Huesca i depuis subrecolhida, bereda i corregimiento. Formou l sou própio cunceilho an 1834, culs montes de Curbe, Pompién, Sodeto i Tubo. Antre 1970 i 1980, juntórun-se Callén i Fraella. Cunta tamien cumo agregados ls bairros (nuobas poboaçones de colonizaçon) de Montesusín i Curbe.[1]

Anquanto la zona antiga cunserba l sou alto sabor, cun eidifícios de adobe i de lama anfileirada, na sue maiorie cun fachadas rebocadas i caiadas; l'outra zona moderna, ambaixo, se carateriza puls sous eidifícios de bários andares, de tijolos i pulas sues amplas bias publicas, cun grandes spácios abiertos i zonas ajardinadas. San dues árias bien defrenciadas i que forman, inda assi, un todo harmónico.[1]

Lhocalizaçon i clima[eiditar | eiditar código-fuonte]

La sue altura média arriba de l nible de l mar ye de 332 metros na prainada monegrina a norte de l Bal de l Ebro, acerca de l riu Flumen. Queda a 23 Km de çtáncia de Huesca, la capital de la sue porbíncia. La sue temperatura média anual ye de 14,2 ºC i la sue precipitaçon anual ye de 580 mn.

Mapa topográfico de Grañén an spanhol.

Toponímia[eiditar | eiditar código-fuonte]

L chamadeiro "Grañén" mostra la treminaçon "-én", bariante cun eimala de la treminaçon toponímica "án", que probén de l sufixo latino "-ANUS" andicador de propiadade. Gerhard Rohlfs i Joan Carles Membrado Tena anterpretan este chamadeiro a partir de "GRANIANUS", formado a partir de l'antropónimo romano "GRANIUS".[2]

Stória[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade Antiga i Média[eiditar | eiditar código-fuonte]

D'ourige romana (l sou nome recorda un terratenente que se chamaba Granius), ne ls primórdios de l seclo XII, pouco depuis de se porduzir la Reconquista neste lhugar, zeigna-se lhugar de reguengo. Sancho Iñíguez (coincido por bezes cumo Sancio Eneconnes), l sou purmeiro Senhor, nomea-se ne ls decumientos de la coleçon diplomática de Pedro I, studados i publicados pul porsor Antonio Ubieto.

Bista parcial de l retábulo i altar-mor de la Eigreija de Grañén junto a l'eimaige de l Apóstolo Santiago Maior.

An 1198, l Rei Pedro II de Aragon cediu al bispo Ricardo de Huesca l dreito de patronato subre l'eigreija de Grañén, i an 1258 Jaime I antregou a Blasco de Maza ls castielhos i Bilas de Grañén i Robres, que, susequentemente, fúrun antregados cumo senhorias de baronia a Pedro I de Ayerbe, tamien purmeiro baron de Ayerbe i Arnueso. L lhugar de Grañén passou a manos de la Corona Rial an 1372 por buntade spressa de Pedro IV de Aragon.

Eidade Moderna i Cuntemporánea[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ne l seclo XVI la bila passa a manos de ls poderosos Duques de Villahermosa. D'esta época conhece-se que Grañén tenie uitenta casas, sendo un lhugar pertencente a l Arquidiócese de l Serrablo. An 1560, ua bejita a l'eigreija andicou que retábulo maior era ótimo, que tenie un coro i quatro campanas na torre.

La peste atingiu la poboaçon ne l seclo XVIII, salbando-se solo ua família. An 1785 cunsegue la catadorie de Bila, inda que seguia an manos de l Duque de Billahermosa. Crónicas de l'eipoca cuntan que l'eigreija era de custruçon mui antiga i que percisaba ua redificaçon, yá qu'amenaçaba derrubar-se. Al fin de l seclo, an 1797, la bila cuntaba cun 152 casas. An 1846 fui zeignado Munecípio Andependiente.[1]

Durante la Guerra Cebil Spanhola, antre ls anhos 1936 i 1939, an Grañén argueu-se un acampamiento médico que fui l purmeiro de ls arguidos na Spanha pul Spanish Medical Aid Committe ó SMAC nas sues siglas an anglés. Este aparece mencionado nun poema de Ton Wintringhan titulado "Granien - British Medical Unit".[3]

An 2011, Grañén ganhou antegralmente l purmeiro prémio de l Sorteio Straordinário de Natal (an spanhol Sorteo Extraordinario de Navidad), mais coincido cumo "El Gordo" (ó seia "L Gordo") de la Lhoterie Nacional de la Spanha (an spanhol Lotería Nacional de España).

Brason i bandeira[eiditar | eiditar código-fuonte]

Bandeira de Grañén cul sou brason.

Na purmeira legislatura democrática i cul ampulso de l'anton Bereador Municipal de Cultura i Fiestas Don Julián Jesús Castiella Hernández, ampeçou la percura de dados stóricos subre se ua beç la Cámara Municipal tubira brason heiráldico ó bandeira própia, mas esta percura resultou anfrutuosa.[4]

Cula ourientaçon d'afamados storiadores tales cumo D. Antonio Durán, D. Federico Balaguer ó D. Adolfo Castillo Genzor, se rializou l purmeiro rabisco, baseando-lo ne ls brasones de las casas aristocráticas que d'algua maneira i al lhongo de la sue stória tubiran relaçon cula jurisdiçon grañenense: la Casa Gurrea (ne l seclo XIV), la Casa Torrellas (ne l seclo XV) i l Ducado de Villahermosa (ne l seclo XVI), i l simblo eidantificatibo de l Senhal Rial.[4]

Cun este anfoque, decide-se fazer ua cumposiçon de l campo cortado cun solo la parte superior partida, de modo que ne l purmeiro quartel se coloca l'ansígnia de la Casa Torrellas, que, segundo García Ciprés, ne ls sous studos subre lhinhaiges aragonesas, son nun quartel de smalte azure trés torres d'argento mal ourdenadas (ó seia, ua arriba, dues ambaixo); ne l segundo quartel, l de la Casa Gurrea, nun quartel cun smalte gules, hai dous lhobos an palo i passantes. Ne l terceiro quartel, aparece l'ansígnia de l Senhal Rial. Ne l timbre mostra-se la Corona Rial.[4]

La bandeira resulta ser de fondo azure an mimória stórica de ls pobos celtas i cun ua lhistra d'argento, que l'atrabessa an diagonal d'arriba a la dreita ambaixo a la squierda cumo simblo de paç i pureza.[4]

Demografie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Segundo ls dados publicados pul Anstituto Nacional de Statística l 1 de janeiro de 2019, l númaro d'habitantes atual an Grañén era 1762, nuobe habitantes mais de l que ne l'anho 2018. Ne l gráfico seguinte puode-se ber quantos habitantes tubo Grañén zde ampeços de l seclo XX até l'anho 2019.[5]

Eiboluçon de l númaro d'habitantes de Grañén.[5]

An relaçon al lhugar de nacimiento de la populaçon de Grañén, segundo ls dados publicados pul Anstituto Nacional de Statística procedentes de l recenseamiento municipal de l'anho 2018, l 22,70% (398) de ls habitantes domiceliados ne l Munecípio de Grañén nacírun ne l munecípio mencionado, l 64,18% eimigrórun a Grañén de defrentes lhugares de la Spanha, l 43,30% (759) d'outros munecípios de la porbíncia de Huesca, l 9,70% (170) d'outras porbíncias de la quemunidade d'Aragon, l 11,18% (196) d'outras quemunidades outónomas i l 13,12% (230) eimigrórun a Grañén d'outros países.[5]

Habitantes de Grañén segundo l sou lhugar de nacimiento ne l'anho 2018.[5]

Eiquenomie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Campos i andústrias de Grañén.

Agricultura[eiditar | eiditar código-fuonte]

La mecanizaçon de l campo supós l'abandono de l arado romano, de l trilho, de las sofridas béstias de carga i de ls bielhos atadeiros, que fúrun sustituidos puls potentes tratores, mas tamien supós un oumiento de la porduçon agrícola.[6]

Podriamos assegurar que quaije sclusibamente l perduto mais quemun na comarca ye l cereal, sceto las zonas d'horta de beira pa l cunsumo própio. L cereal clássico cumo l trigo i la cebada deixórun un amplo bazio pa l cultibo de arroç.[6]

Pecuária[eiditar | eiditar código-fuonte]

Este setor ye l que, ne ls radadeiros tiempos, mais fuonte de riqueza tubo, sendo al lhongo d'estes anhos l que melhor se adatou a nuobas corrientes comerciales. La chegada de ls regadios junto a la porduçon de forraige fúrun reduzindo la dependéncia sterior. La dedicaçon a esta atebidade circunscrebia-se basicamente al ambulante de planton que se aprossimaba periodicamente. Assi i to, hoije, grácias a las antegraçones, se cunseguiu qu'essas sploraçones, seia de ciclo abierto, seia de ciclo cerrado, fameliares ó associadas, se cumbertessen an andustriales, adonde un atacadista fornece to l necessairo i l'antegrado cuntribui cul sou trabalho. Al mesmo tiempo, se gerou ne l mercado ua demanda d'alguns perdutos cumo frangos, cochinos, i eibidentemente, coneilhos, debida a la spluson de las dietas de chicha cun baixo colesterol i baixa gordura.[6]

Andústria[eiditar | eiditar código-fuonte]

La strutura andustrial lhocal a ampeços de l seclo passado, cumo na maiorie de las poboaçones cun caratelísticas similares a Grañén, tubo un ancipiente florescer cula chegada de l camboio. Zde ls anhos 50 de l seclo XX houbo muitas ampresas de grande ambergadura que decidiran se stablecer ó abrir feliales an Grañén, cumo Leche Ram, Gránulos Diana, Almacenes Barluenga, Harinas Arnau, Precon S.A., Tragsa, Nivelcampo, Alvisa, Hormigones Grañén, Harinas Carmelina, Talleres Villafranca, Talleres Pamplona, Magdalenas Aldeana, antre outras[6]. Assi i to, recentemente muitas d'estas ampresas ó feliales fechórun, cumo acunteciu cula fábrica de lhaticínios Leche Ram, que ne ls anhos 80, cun ua restruturaçon ampresarial, se centralizou i fechou la sue felial an Grañén.[7]

Serbícios i comércio[eiditar | eiditar código-fuonte]

Na ária municipal de Grañén, ne ls radadeiros anhos, antensificou-se l setor serbícios i, antoce, grande parte de la populaçon de Grañén se dedica hoije an die a este setor. Assi, negócios, bares, restourantes, houteles i pensones, admenistraçon pública, bancos i caixas eiquenómicas i ua lhonga lhista d'ampregos se gírun pula demanda de serbícios.[6]

Património[eiditar | eiditar código-fuonte]

Retábulo de Grañén.
Reloijo de sol de Grañén, l mais grande de Ouropa.

La zona antiga de Grañén argue-se subre ua suabe eilebaçon, al pie de la Eigreija Paroquial de Santiago i a la selombra de ls restos de l'antigo castielho.

La Eigreija Paroquial de Santiago Apóstolo ye un templo de l seclo XVI adonde se misturan eilemientos góticos i renacentistas. Ten ua planta de cruç lhatina cun cabeceira poligonal de trés panhos. L sou anterior acuolhe un retábulo renacentista rializado por Pedro de Aponte i Cristóbal de Cardeñosa, datado de 1511, que decora l'altar-mor.

Junto al núcleo ourbano quedan las ruínas de la Ermida de San Julian (an castelhano Ermita de San Julián), qu'era ua custruçon modesta dua nabe solica cun un telhado de dues augas. Hoije l prédio queda praticamente demolido, mas hai un porjeto para custruir ua ermida nuoba.

Tamien, l 7 de janeiro de 2010, se einougurou an Grañén l reloijo de sol mais grande de la Ouropa i, segundo palabras de la Cunselheira de Ciéncia, Tecnologie i Ounibersidade de l Gobierno de Aragon d'anton, Pilar Ventura, "talbeç l mais grande de l mundo". L reloijo mostra ua strutura d'aço de mais de seis metros de diámetro i quaije cinco toneladas de peso. Custa dun anielho cula efígie de ls númaros cortados ne l metal para se refletiren na parte de l diedro, para alhá de pranchas an ángulo adonde se assinala l'hora. Esta forma permite l sou uso para splicar geometrie i ls mobimientos de la Tierra, l que l cumberte nun strumiento cun grande capacidade didática i de dibulgaçon científica. L reloijo financiou-se cun fondos de l porjeto gobernamental Plan E i rializou-se cula antençon de que se cumberta nun eilemiento amblemático de la lhocalidade de Grañén. [8]

Fauna[eiditar | eiditar código-fuonte]

Torre metálica para acomodar ls nius de ciguonha na Cruceta (bista al fondo), Grañén.

Para alhá de las numerosas abes que singran ls cielos de Grañén, cumo ls pardales-domésticos, las andorinas, ls andorinones-negros, ls pintassilgos, las pegas rabudas ó las gralhas-pretas, antre outras... çtacan las abes de rapina, cumo las águilas i ls gabiones-de la-ouropa; i las abes carniceiras cumo ls cuorbos.[9]

Mas subre todo çtacan-se las ciguonhas, yá qu'estas stan persents nas cinco zonas ourbanas que cumponen l munecípio:[9]

  • An Grañén podemos ouserbar numerosos casales que montórun ls sous nius na torre i telhado de la Eigreija Paroquial de Santiago Apóstolo. Tamien hai un niu lhocalizado na anclinada torre de l'olaria, para alhá de muitos nius spalhados situados ne ls postes d'eiletricidade ó ne ls tetos de ls silos ampresariales. Atualmente, montou-se na bizinhança de la chamada Cruceta ua grande torre qu'almeija acomodar ls muitos nius que se prolifírun por Granyén para qu'estas abes nun degraden l telhado de l'eigreija.[9]
  • An Callén, ls nius de las ciguonhas stan anstalados nua armaçon artificial ne l topo de l morro que se lhocaliza an plena zona ourbana, donde dominan bisualmente la prainada que circunda esta lhocalidade, para alhá de dar ua eimaige própia i anconfundible de Callén.[9]
  • An plena zona ourbana de Montesusín podemos achar bárias nidificaciones, tanto na torre i ne l teto de la Eigreija de la Mercé, ne ls abetos de la Praça de Spanha, na torre de trasformaçon eilétrica i nas arbles de l Scuola Rural Agrupada La Sabina.[9]
  • An Curbe, l niu de las ciguonhas queda na sbelta torre de la Eigreija Paroquial de Santa Teresa.[9]
  • I an Fraella, podemos achar l niu de las ciguonhas subre l campanairo de l'eigreija románica de San Nicolau de Bari.[9]

Pul outro lhado, las speces cinegéticas por antonomásia de l municipio, abundantes antigamente, son la perdiç, la codorniç i la lhiebre.[9]

Antre las speces que poboan l riu Flumen, çtacan l barbus, la carpa, la perca, l lhúcio, l Chondrostoma toxostoma i l lhagostin de riu, que ye an peligro de stinçon pula açon de las speces predadoras, cumo l lhagostin-burmeilho.[9]

Admenistraçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Repartiçon de bereadores[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eileiçones municipales[10]
Partido 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Partido Popular - - - 3 4 3 2 4 4 5 6
Partido de ls Socialistas de Aragon - 3 3 4 4 6 6 6 4 4 3
Partido Aragonés - 3 - - - 2 1 1 1 - -
Andependientes 6 5 - - - - 2 - - - -
Squierda Ounida - - 4 3 3 - - - - - -
Centro Democrático i Social - - 4 1 - - - - - - -
Ounion de Centro Democrático 5 - - - - - - - - - -
Total 11 11 11 11 11 11 11 11 9 9 9

Radadeiros persidentes de la cámara de Grañén[eiditar | eiditar código-fuonte]

Legislatura Persidente Partido
1979-1982
1983-1983
Esteban Abadía Ereza
Vicente Manuel Conte Laborda[11]
And.
1983-1987 Vicente Manuel Conte Laborda
1987-1991 José María Escartín Lapeña CDS
1991-1995 Ramón Nasarre Grúas PSOE
1995-1999
1999-2003
2003-2007 Esteban Juan Antonio Rodríguez Laírla
2007-2011
2011-2015 Carlos Sampériz Enguita[12][13] PP
2015-2019
2019-2023

Pessonas eilustres[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antre ls filhos eilustres de Granyén çtacan l jurista Felipe Marco y Oto (1641), l teólogo i arcediago de la Catedral de Jaca Nicolás de Altabas, l monge de la Ínclita Orde de Malta Frei Pedro Carreras y Millera i l pintor Blasco de Grañén.[1]

Fiestas[eiditar | eiditar código-fuonte]

  • Ne l 7 de janeiro comemora-se la festebidade de San Julion, fiesta pequeinha de Grañén.
  • L Die de ls Homes ó de la Quemunhon Pascal celebra-se ne l demingo seguinte de Páscoa, fiesta que tenie ua grande tradiçon ne l passado i que se recuperou recentemente.
  • La fiesta patronal de Grañén ocorre ne l 25 de júlio an honra de Santiago Apóstolo, padroeiro de la lhocalidade. La fiesta ampeça cul chupinazo de la baranda de ls paços de l cunceilho i posterior parada de carros alegóricos. Un de ls atos mais tradecionales i "la corrida de l Frango", chamada "Memorial Balentín Rodellar" en honra dun de ls melhores corredores de Aragon.

Çportos[eiditar | eiditar código-fuonte]

Jogadores de l Club Deportivo Grañén an 2009.

Geminaçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Grañén stá geminado cun Capvern, ua quemuna ocitana ne l departamiento francés de Altos Pirenéus.[14]

Refréncias i notas[eiditar | eiditar código-fuonte]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Stória de Grañén na páigina oufecial de la Cámara Munecipal de Grañén (an spanhol).
  2. Modelo:S Joan Carles Membrado Tena: Etimología y semántica de topónimos municipales valencianos y aragoneses. Actes de la VII Jornada d'Onomàstica. Xerica 2013. pp. 239-254, ABL, Baléncia.
  3. Sítio eiletrónico smokestack-books.co.uk adonde aparece cumo amostra l poema "Granien – British Medical Unit" (an anglés).
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Brason i bandeira de Grañén ne l sítio eiletrónico de la Cámara Municipal de Grañén (an spanhol).
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 www.foro-ciudad.com subre Grañén (an castelhano).
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Eiquenomie de Grañén ne l sítio eiletrónico de la Cámara Municipal de Grañén (an castelhano).
  7. 50 anhos de la fábrica RAM an Vidreres (an catalan).
  8. "Inauguran en Grañén el reloj solar más grande de Europa"[lhigaçon einatiba] (an castelhano) ne l Diario del AltoAragón.
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Fauna de Grañén na páigina oufecial de la Cámara Municipal de Grañén[lhigaçon einatiba] (an spanhol).
  10. Arquibo eileitoral spanhol
  11. Menistério de Fazenda i Admenistraçones Públicas (Gobierno de Spanha). «Trinta anibersairo de las purmeiras eileçones municipales de la democracie». Arquibado de l'ouriginal l 6 de márcio de 2014. Cunsultado l 6 de márcio de 2014.
  12. Dados Eileiçones MIR[lhigaçon einatiba]
  13. Archive copy, arquivado do original em 2011-01-05, https://web.archive.org/web/20110105133451/http://portal.aragob.es/archelec/index.jsp, visitado em 2021-04-16 
  14. Geminaçon de Grañén ne l sítio web de la Cámara Municipal de Grañén (en spanhol).