Bándalos

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Saque de Roma pelos Vândalos, em 455.
Heinrich Leutemann.

Ls Bándalos éran ua tribo germánica ouriental que penetrou ne l Ampério Romano durante l seclo V i criou un stado ne l norte de la África, centralizado na cidade de Cartago. Ls bándalos ambadiran Roma ne l'anho de 455, saqueando-l'i çtruindo muitas obras primas d'arte que se perdírun para siempre.

Eitimologie[eiditar | eiditar código-fuonte]

'Bandali' era l nome latino de ls 'wandeln', un pobo germánico procedente de la Scandinábia .

Ls bándalos dében tener dado sou nome a la region outónoma de la Andaluzia (ouriginalmente Bandalusia i depuis Al-Andalus), na Spanha moderna, adonde eilhes se fixórun temporariamente antes d'eimigráren pa la África.

Acepçon atual[eiditar | eiditar código-fuonte]

Chamamos hoije bándalo quien çtrói ó depreda benes públicos pul único prazer de la çtruiçon ó aqueilhes que cometen açones salbaiges i zalmadas. L'acepçon atual de bándalo ne l sentido de depredador proben de l'adjetibo francés ‘bandalisme’, cunhado an 1794 pul bispo republicano Grégoire, para criticar ls depredadores de tesouros relegiosos.

Ouriges[eiditar | eiditar código-fuonte]

Norte da Europa e Báltico no século III
  cultura báltica (Aesti?)

Ls bándalos fúrun eidantificados cula cultura Przeworsk ne l seclo III. Cuntrobérsias ambolben las potenciales conexones antre ls bándalos i outra possiblemente tribo germánica, ls Lugii (lygier, lugier ó lígios). Alguns académicos acraditan que ó Lugii era un antigo nome de ls bándalos ó ls bándalos éran parte de la cunfederaçon lígia.

La similaridade de nomes sugere cumo tierras natales pa ls bándalos na Noruega (Hallingdal), Suécia (Vendel) i Dinamarca (Bendsyssel). Supone-se que ls bándalos cruzórun l Báltico entrando ne l qu'hoije ye la Polónia an algun momiento de l seclo II a.C., i se fixórun na Silésia por buolta de 120 a.C.. Tácito registrou la persença de ls bándalos antre ls rius Oder i Vístula na Germania ne l'anho de 98, corroborado por storiadores posteriores. D'acuordo cun Jordanes, eilhes i ls rugios fúrun çlocados cula chegada de ls godos. Esta tradiçon apóia l'eidantificaçon de ls bándalos cula cultura Przeworsk, i zde anton la cultura Wielbark gótica sustituiu un braço daquela cultura. Na Eidade Média, habie ua fé popular de que ls bándalos éran ancestrales de ls poloneses. Essa fé se ouriginou probabelmente debido la dous fatores: l purmeiro, por se cunfundir ls bénedos culs bándalos, i l segundo, porque tanto bándalos cumo bénedos ne ls tiempos antigos bebian nas árias depuis acupadas puls poloneses. An 796, ne ls Annales Alamanici, puode-se ancontrar un resumo dezindo: "Pipinus ... perrexit in regionen Wandalorun, eit ipsi Wandali benerunt oubbiun" ("Pepino partiu a la region de ls bándalos, i ls bándalos nun se oupusírun a el"). Ne ls Annales Sangallenses, la mesma ancurson (assi i todo, datada an 795) ye resumida nua pequeinha mensaige, "Wandali cunquesiti sunt" ("Ls bándalos fúrun cunquistados"). Esto senefica que ls scritores de l'ampeço de la Eidade Média dórun l nome de bándalos als ábaros.

Ls bándalos se subdebidian ne ls Silingi i ne ls Hasdingi. Ls Silingi bebian na region coincida por seclos cumo Magna Germania, adonde hoije ye la Silésia. Ne l seclo II, ls Hasdingi, liderados puls reis Raus i Rat (ó Rhaus i Ratus), çlocórun-se pa l sul, i atacórun einicialmente ls romanos na region de l baixo Danúbio, depuis entrórun nun acuordo de paç i se stablecírun l'oeste na Dácia (Roménia) i na Hungrie romana. An 400 ó 401, possiblemente por causa de ls ataques de ls hunos, ls bándalos juntos cun sous aliados, (ls alanos sármatas i ls suebos germánicos), ampeçórun l çlocamiento para oeste sob l comando de l rei Godgisel. Alguns de ls Silingi se juntórun a eilhes depuis.

Gália[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls bándalos biajórun para oeste margeando l Danúbio sin muita deficuldade, mas quando eilhes alcançórun l Reno, ancontrórun la resisténcia de ls francos, qu'habitában i cuntrolában las possessones romanas ne l norte de la Gália. Cerca de 20 000 bándalos, anclusibe l rei Godigisel, morrírun na batailha culs francos, mas cula ajuda de ls alanos eilhes cunseguiran derrotar ls francos, i an 31 de Dezembre de 406, ls bándalos cruzórun l Reno para ambadir la Gália. Sob l comando de l filho de Godgisel, Gunderico, ls bándalos pilhórun i saqueórun sou camino para oeste i pa l sul atrabeç de la Aquitánia.

Península Eibérica[eiditar | eiditar código-fuonte]

Os vândalos na península Ibérica, no século V
  Suevos e Vândalos Asdingos
  Vândalos Silingos
  Alanos

An outubre de 409, ls bándalos cruzórun ls Pirenéus penetrando na Península Eibérica. Alhá eilhes recebírun tierras de ls romanos, cumo foederati, na Galécia (la noroiste) ls Hasdingi, i ls Silingi na Bética (ne l sul), anquanto ls Alanos recebírun tierras na Lusitánia (l'oeste) i na region an torno de Nuoba Cartago. Ls bándalos Hasdingi fúrun derrotados puls suebos i romanos ne ls montes "nerbasi" . Gunderico i l sou eisército fogen pa la Bética, perseguidos puls romanos, adonde Gunderico se tornou rei de ls Bándalos Silingi. Inda, ls suebos, que tamien cuntrolórun parte de la Galécia, i ls bisigodos, qu'ambadiran la Ibéria antes, recebírun tierras na Setimánia (sul de la Fráncia), smagando ls Alanos, de ls quales ls subrebibentes saudórun Gunderico cumo sou rei.

África[eiditar | eiditar código-fuonte]

L meio armano de Gunderico, Genserico, ampeçou custruindo ua squadra nabal bándala. An 429, depuis de se tornar rei, Genserico cruzou l streito de Gibraltar i se çlocou la leste até Cartago. An 435, ls romanos les cuncedírun alguns territórios ne l norte de la África, i yá an 439 Cartago caiu ante ls bándalos. Genserico anton trasformou l reino de ls bándalos i alanos nun stado poderoso (la capital era Saldae, atual Beijaia, ne l norte de la Argélia), cunquistando la Sicília, la Sardenha, la Córsega i las Ilhas Baleares.

Saque de Roma[eiditar | eiditar código-fuonte]

Os vândalos saqueando Roma.
Ber artigo percipal: Saque de Roma (455)

An 455, ls bándalos tomórun Roma i saqueórun la cidade por dues sumanas, ampeçando an 2 de Júnio. Eilhes partiran cun balores ancontables, pilhaiges de l Templo an Jarusalen trazidas para Roma pul amperador Tito Flábio i pula amperatriç Licínia Eudócia i sues filhas Eudócia i Placídie. An 468 eilhes çtruíran ua einorme frota bizantina ambiada contra eilhes.

Tensones relegiosas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Por buolta de l'anho 400, ls bándalos yá habien sido cristianizados. Muitos, cumo ls godos yá l'habien feito, adotórun l Arianismo, ua corriente que negaba la Santíssema Trindade i proporcionaba ua bison mais houmana i menos cruel de l cristandade, an ouposiçon a la percipal corriente de l Cristandade de l Ampério Romano, que depuis debediu-se antre l Catolicismo i la Ortodoxia. Las defrenças de bison antre la heiresie ariana adotada puls bándalos i ls católicos romanos éran ua custante fuonte de tensones ne l stado africano. La maiorie de ls reis bándalos, sceto Hilderico, perseguiu ls católicos trenitairos, assi cumo ls seguidores de l donatismo, outra bertente heirética corriente. Ambora l catolicismo fusse raramente proibido ouficialmente (culs redadeiros meses de l reinado de Hunerico sendo ua sceçon), eilhes éran proibidos de fazer cumbersones antre ls bándalos, i la bida era giralmente defícel pa l clero católico.

Declínio[eiditar | eiditar código-fuonte]

Cula muorte de Genserico an 477, sou filho Hunerico se tornou rei. L reinado de Hunerico fui mais notable por sues perseguiçones relegiosas contra ls maniqueístas i ls católicos. Guntarmundo (486-496) buscou la paç anterna culs católicos. Ne l campo sterno, l poder bándalo habie declinado zde la muorte de Genserico, i Guntarmundo perdiu grandes partes de la Sicília pa ls ostrogodos, i fui oubrigado la se oupor la crecente presson de ls mouros. Ls bándalos aliórun-se por casamiento culs godo ne l reinado de Teodorico l Grande, rei de ls ostrogodos i regente de ls bisigodos.

Hilderico (523-530) fui l mais amistoso de ls reis bándalos an relaçon als católicos. Assi i todo, el tenie pouco antresse na guerra, deixando esse assunto para un nembro de la sue família, Hoamer. Quando Hoamer sofriu ua derrota contra ls mouros, la façon ariana drento de la família rial liderou ua rebolta, i Gelimer (530-533) se tornou rei. Hilderico, Hoamer i sous parientes fúrun mandados a la prison.

L'amperador bizantino Justeniano I declarou guerra als bándalos. L'açon fui liderada por Belisário. Tenendo oubido que la maior parte de la frota bándala staba an cumbate nua rebolta na Sardenha, el decidiu agir debrebe, zambarcando an tierra tunesiano i abançando an direçon de Cartago. Ne l final de l berano de 533, l rei Gelimer ancuontrou Belisário dezesseis quilómetros al sul de Cartago na Batailha de Ad Decimun. Ls bándalos stában bencendo la batailha einicialmente, mas quando l sobrino de Gelimer, Gibamundo, caiu na batailha, ls Bándalos zeistiran i fugiran. Belisário debrebe tomou Cartago anquanto ls bándalos subrebibentes inda lutában. An 15 de Dezembre de 533, Gelimer i Belisário outra beç se anfrentórun an Ticameron, uns 32 quilómetros al sul de Cartago. Outra beç, ls bándalos stában bencendo mas falhórun, dessa beç quando Tzazo, l'armano de Gelimer caiu na batailha. Belisário abançou debrebe para Heippo (atual Annaba, na Argélia), segunda cidade an amportança de l reino bándalo. An 534 Gelimer se rendiu al cunquistador romano, ponendo fin al reino de ls bándalos.

Lista de reis[eiditar | eiditar código-fuonte]

  1. Godigisel (-407)
  2. Gunderico (407-428)
  3. Genserico (428-477)
  4. Hunerico (477-484)
  5. Guntamundo ó Gunthamund (484-496)
  6. Trasamundo ó Thrasamund (496-523)
  7. Hilderico (523-530)
  8. Gelimer (530-534)
  9. Fredibal caturado i ambiado al amperador bizantino Honório

Léngua bándala[eiditar | eiditar código-fuonte]

Mui pouco se conhece de la léngua bándala, que pertencia al galho linguístico germánico ouriental, mui próssima a la léngua gótica (coincida dua traduçon de la Bíblia), ambas cumpletamente zaparecidas. Alguns traços dében restar ne l dialeto andaluç, l grupo de dialetos spanholes mais meridional, que ye assi i todo fuortemente anfluenciado pul árabe de ls posteriores mouros (que dominórun la península Eibérica de 711 la 1492).

Hardança moderna[eiditar | eiditar código-fuonte]

  • Un tanto anjustamente, l nome de ls bándalos se tornou sinónimo pa ls saques bárbaros i çtruiçon, bisto qu'eilhes caturórun Roma an pouco tiempo, mas nun causórun danos maiores qu'outros ambasores, anclusibe d'eisércitos crestianos.
  • Pessonas que nun se aperfundan na stória giralmente ligan ls Bándalos a l'anarquia, pus l bielho Romanocentrismo eignora todas las outras ceblizaçones de l mesmo período outo-declarando Roma cumo la capital de l Mundo (ne l mesmo período ls Neo-Persas ó Partos stában bibendo un grande apogeu ceblizacional; ls própios rotulados de "bárbaros" arguírun stados i solo éran agressibos cun Roma por qu'esta l fui purmeiro para culs).

Ber tamien[eiditar | eiditar código-fuonte]