Stória de Timor-Leste

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.

La ilha de Timor atraiu comerciantes chineses i malaios, debido a la sue abundáncia de sándalo, miel i cera. La formaçon de l comércio lhocal stubo na ourige de casamentos cun famílias reales lhocales, cuntribuindo para la dibersidade étnico-cultural.

Primórdios[eiditar | eiditar código-fuonte]

D'acordo cun alguns antropólogos, un pequeinho grupo de caçadores i agricultores yá habitaba la ilha de Timor por buolta de 12 mil anhos a.C. Hai decumientos que cumproban la eisisténcia dun comércio sporádico antre l Timor i la China a partir de l seclo VII, inda que esse comércio se baseasse percipalmente na benda de scrabos, cera de abelha i sándalo, madeira nobre outelizada na fabricaçon de mobles de lhuxo i na perfumarie, que cobrie praticamente to la ilha. Por buolta de l seclo XIV, ls habitantes de Timor pagában tributo al reino de Jaba. L nome Timor próben de l nome dado puls Malaios a la Ilha adonde stá situado l paíç, Timur, que quier dezir Lheste[1].

La colonizaçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antigo canhon pertués an Díli.

Ls pertueses fúrun atraídos puls recursos naturales an 1514, trazendo ls messionários i la religion católica que atualmente ye predominante. Cula chegada de l purmeiro gobernador, benido de Pertual an 1702, dou-se ampeço a la ourganizaçon quelonial de l território, criando-se l Timor Pertués. An 1914, la Sentença Arbitral assinada antre Pertual i ls Países Baixos para acabar cun ls cunflitos antre ls dous países, fixando las frunteiras que hoije debeden la ilha.

Durante la Segunda Guerra Mundial, ls Aliados (australianos i houlandeses) ambolbírun-se nua dura guerra contra las fuorças japonesas an Timor. Las fuorças japonesas antrórun an Timor-Lheste an Febreiro de 1942 para spulsar las fuorças oustralianas que tenien acupado l território an Dezembre de 1941, biolando la neutralidade de la anton quelónia pertuesa. Alguas dezenas de milhar de timorenses dórun la bida lhutando al lhado de l Aliados, antre ls quales se ancuntrou l célebre régulo Don Aleixo.

An 1945, la Admenistraçon Pertuesa fui restourada ne l Timor Pertués. Seguiu-se un período de quaije trés décadas an que nun se manifestórun mobimientos andependentistas.

Las guerras nas quelónias africanas nun ancuntrórun retombo na lhongínqua Timor. La rezon pa la ouséncia de sentimientos ó mobimientos defensores de la andependéncia de la quelónia poderá residir ne l fato de l domínio pertués tener funcionado, al lhongo de seclos, cumo aglutinador de bários pobos i defensor de la eidantidade étnica, cultural i política de la region face als bários spansionismos an açon na Ansulíndia; para alhá desso, la persença pertuesa nun assumiu un carátel de sploraçon eiquenómica, bisto que la precária eiquenomie timorense era dominada por ua pequeinha burguesie de ourige chinesa, hai mui stablecida ne l território.

Ambason de la Andonésia[eiditar | eiditar código-fuonte]

La 28 de Nobembre de 1975, passado ua brebe guerra cebil, la República Democrática de Timor-Lheste fui prorclamada. Solo uns dies depuis, a 7 de Dezembre de 1975, la nuoba nacion fui ambadida pula Andonésia que la acupou durante ls 24 anhos seguintes. Timor mergulhou na bioléncia fratricida i l gobernador Mário Lemos Pires, çtituído de ourientaçones percisas de Lisboua i sin fuorças melitares suficientes para reamponer la outoridade pertuesa, abandonou la capital i refugiou-se na ilha de Ataúro.

La Andonésia justeficou la ambason alegando la defesa contra l quemunismo, çcurso que le garantiu las simpaties de l goberno de l EUA i de la Oustrália, antre outros, mas que nun ampediu la sue cundanaçon pula Quemunidade Anternacional.

La ambason andonésia seguiu-se ua de las maiores tragédias de l pós II Guerra Mundial. La Andonésia recorriu a todos ls meios para dominar la rejisténcia: calcúlan-se an duzentas mil las bítimas de cumbates i chacinas; las fuorças policiales i melitares ousában de forma sistemática i sin cuntrolo meios brutales de tertura, la populaçon rural, nas árias de mais acesa çputa cula guerrilha, era ancerrada an "aldés de recolonizaçon", procediu-se a la sterilizaçon fuorçada de mulhieres timorenses.

A la par, la fin de dar al fato cunsumado de la acupaçon un caráter eirrebersible, zambolbiu-se ua política de çcaratelizaçon de l território, quier ne l praino cultural (proibiçon de l ansino de l pertués i la eislamizaçon), quier ne l praino demográfico (jabanizaçon), quier inda ne l praino político (antegraçon de Timor na Andonésia cumo sue 27ª porbíncia). La esta çcaratelizaçon hai que acrecentar la sploraçon de las riquezas naturales atrabeç dun acordo cula Oustrália pa la sploraçon de l petrólio ne l Mar de Timor.

Ne l terreno, la guerrilha nun se rendiu, ambora cun scassos recursos materiales, houmanos i financeiros i anque tener sofrido pesados zaires, cumo la zerçon de derigentes i la perda de outros, pula muorte an cumbate de Nicolau Lobato ó por detençon de Xanana Gusmon. Ambora reduzida a uas scassas cientos de homes mal armados i eisolados de l mundo, cunseguiu, ne ls tiempos mais recentes, alhargar la sue lhuita al meio ourbano cun manifestaçones de massas i manter ne l sterior ua permanente lhuita diplomática, para l que cuntou, an muitas circunstáncias, cula cumprenson i l apoio de la Eigreija Católica lhocal, lhiderada por D. Carlos Ximenes Guapo, bispo de Díli.

Andependéncia[eiditar | eiditar código-fuonte]

An 30 de Agosto de 1999, ls timorenses botórun por smagadora maiorie pula andependéncia, ponendo fin a 24 anhos de acupaçon andonésia, na sequéncia dun refrendo promobido pulas Naciones Ounidas. An 20 de Maio de 2002 la andependéncia de Timor-Lheste fui restaurada i las Naciones Ounidas antregórun l poder al purmeiro Goberno Custitucional de Timor-Lheste.

Refréncias