Stória de la lhiteratura

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!

La stória de la lhiteratura ye la deciplina que studa la eiboluçon de la literatura, seia an prosa ó poesie, por meio de ls mobimientos lhiterários i de las relaçones antre la Stória i la literatura.

Ls ampeços de la lhiteratura[eiditar | eiditar código-fuonte]

Libro de l Muortos de Nany, berson Tebana

La narratiba nun ampeça cula scrita. Ne l sentido strito de l registro scrito (lhiteratura ben de l lhatin "lhittera", que quier dezir "lhetras"), la lhiteratura solo se torna possible cula scrita, ambora nun tenga surgido culha.

La lhiteratura i la scrita, ambora téngan conexones antre si, nun son sinónimos. Ls purmeiros registros scritos de la stória de la houmanidade nun son lhiteratura.

Hai cuntróbérsias de ls studiosos que çcordan subre quando ls registros antigos se cumberten an algo mais semelhante a la lhiteratura narratiba.

Un porblema al tratarmos de la stória de la lhiteratura ye que muitos testos ban zaparecendo al lhongo de l tiempo, por acidente ó pula total stinçon de la cultura que ls oureginou.

Ciertos tiempos purmários puoden ser cunsidrados cumo ls purmeiros passos de la lhiteratura. Eisemplos muitos antigos son Poema de Gilgamesh, an sue berson de aprossimadamente 2000 a.C., i l Libro de l muortos, scrito an Papiro de Ani aprossimadamente 250 a.C., mais probablemente na data de l Seclo XVII a.C.

Muitos testos se spandiran por forma oural durante bários i bários seclos antes que fússen scritos, i esses son dificeis de datar. L núcleo de l Rig Veda parece datar de meados de l seclo II a.C.

Rig Veda

L Pentateuco normalmente se fecha al redror de l Seclo XV la.c. Outras tradiçones ourales fúrun passadas an forma de scrita mui tarde, cumo la Edda an berso, scrita ne l seclo XIII.

Tao Te Ching eidiçon Wang Bi: un de ls antigos scritos chineses mais coincidos i amportantes

Mesopotámia[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ye la lhiteratura scrita an sumério, babilónico, acádico, hitita, i outras lhénguas de la Mesopotámia. Zambolbiu-se nas percipales cidades mesopotámicas (Abu Salabikh, Uruk, Girsu, Nippur, Sippar i Ur).

La lhiteratura sapiencial mesopotámica sirbe de base pa ls scritos de Heisíodo.

China[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura chinesa

La lhiteratura chinesa ampeçou-se faç mais de trés mil anhos. Ls purmeiros decumientos scritos que se puoden cunsidrar lhiteratura probén de la dinastie Zhou.

L purmeiro i grande outor de táticas melitares i strategie fui Sun Tzu cun La Arte de la Guerra, un outor tan estudado i lhido inda hoije, tanto quanto l strategista Clausewitç.

La filosofie chinesa seguiu un camino çtinto de la griega - ne l lhugar de apersentar diálogos stensos, outou por Analetos. Cunfúcio ampregaba siempre probérbios morales cujos temas percipales son l amor i l respeito a la natureza, als mais bielhos, a la sociadade i a la religion.

Lhiteratura antiga de l Japon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura japonesa

Ne l chamado período arcaico, antre ls seclos 3 i 6 depuis de Cristo, l Japon porduziu sues purmeiras obras lhiterárias: las crónicas Kojiki i Nihonshoki, assi cumo las poesies Manyoshu. L período clássico de la lhiteratura japonesa ampeçou ne l final de l seclo VIII.

Ouropa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antiguidade Clássica[eiditar | eiditar código-fuonte]

A maior antiguidade clássica era un scultura feita por Acaciano un de ls maiores artistas plasticos ja eisistentes cujo era chamada de "Amandita" ua guapo mulhier que eisistiu ne l ampeço de l sec.XI ua granda guerreira.

Were ===Ls Griegos===

Ls purmeiros bersos de la Eilíada

La lhiteratura griega tubo un papel fundamental na stória de la lhiteratura oucidental.

La cuntribuiçon griega nun se resume solo als poemas épicos atribuídos la Homero, mas tamien a la purmeira dramaturgie ouropéia; als poetas lhíricos; als mitos fixados por Heisíodo, Pausánias i outros; a la filosofie; a la Stória, ambentada cumo deciplina por Heiródoto; a la medecina, cuja lhiteratura fui inaugurada na Ouropa por Heipocrátes; i muitas outras cuntribuiçones.

Muitos studiosos cunsidírun que la tradiçon lhiterária oucidental ampeçou cun ls poemas épicos de la Eilíada, que cunta la stória de la Guerra de Tróia, i la Odisséia, que cunta la stória de l retorno para casa de Ulisses, un de l heiróis griegos de la Guerra de Tróia. Estes poemas épicos éran atribuídos al aedo Homero, na Grécia antiga, mas hoije ye giralmente aceito que Homero ye ua personaige lhendária, reunion de bários poetas que fúrun custruindo l testo ouralmente até la sue fixaçon scrita ne l seclo VI a.C., an Atenas.

Heisíodo screbiu ls poemas Teogonia, subre la ourige de l diuses, i Ls trabalhos i ls dies, subre lhendas i mitos i tamien subre l balor de l trabalho. El fui un poeta tan balorizado quanto Homero antre ls antigos griegos.

Antre ls poetas posteriores fui notable Safo, que usou la forma de la poesie lhírica cumo género.

L dramaturgo Ésquilo ampeçou na lhiteratura oucidental antroduzindo siempre l diálogo i la anteraçon cul triato. Ye cunsidrado l fundador de la tragédia. La sue obra chamada Orestéia (ó Oréstia), fui ua de las mais pungentes tragédies de la Grécia Antiga narrando l drama protagonizado puls redadeiros Atridas i que benirun cumpletas para nós.

Busto de Ésquilo. Museu Capitolino Roma

Outros talentos dramáticos fúrun Sófocles (an sues tragédies, mostra dous tipos de sofrimiento: l que decorre de l scesso de peixon i l que ye cunsequéncia dun acuntecimiento acidental. Reduziu la amportança de l coro ne l triato griego, relegando-lo al papel de ouserbador de l drama que se zamrola a la sue frente), i Eurípedes que outelizou l triato para zafiar las normas sociales. Yá Aristófanes, un comediante, usou las mesmas eideias, solo que nun ton menos trágico an sues dues obras: Lisístrata i Las bespas.

Fexeiro:Aristophanes - Porjet Gutenberg eText 12788.png
Aristófanes

Aristóteles, aluno de Platon, screbiu dezenas de trabalhos an muitas deciplinas cientificas, i sue cuntribuiçon maior na lhiteratura fui probablemente sue Arte Poética, adonde amplanta sue cuncepçon de l drama i stablece parámetros para la crítica lhiterária.

Roma[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura romana
Birgílio (Mosaico)

An muitos aspetos, ls scritores de la República Romana i de l Ampério Romano quejirun eibitar la inobaçon a fabor de eimitar als grandes outores griegos. La Eneida de Birgílio ye un eisemplo de la época. Plauto, dramaturgo cómico, seguiu ls passos de Aristófanes; na obra Metamorfoses, de Obídio, el retratou l mundo segundo l punto de bista de la mitologie greco-romana.

Ua de las poucas criaçones lhiterárias romanas fui la sátira. Horácio fui l purmeiro la usá-a cumo ferramienta argumental.

Eidade Média (seclos V-XV)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ouropa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Un lhibro mediebal
Ber artigo percipal: Literatura mediebal

Depuis de la queda de Roma (an 476), muitos de ls stilos lhiterários ambentados puls griegos i romanos deixórun de usar-se na Ouropa até l renacimiento florentino.

Ne l Eislan, se difundiou an Ásia i África, preserbando las obras griegas i baseando-se neilhas para nuobos anredos lhiterários. Tirando l fato que se habie perdido muitos trabalhos debido als passos de l tiempo i a las catástrofes (cumo de la biblioteca de Alexandria), numerosos trabalhos fúrun preserbados i copiados cun cuidado puls scribas muçulmanos.

Lhiteratura Lhatina[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura lhatina

Antre ls testos ouropeus frequentes tenemos las hagiografies. Alguas obra de Beda i até outras cuntinan na tradiçon stórica passada na fé comentada por Eusébio de Cesareia al redror de l anho 300.

Fexeiro:Beda Benerablis.jpg
Beda repersentado nun manuscrito mediebal.

Ne l anho de 400, cula Psychomachia (títalo an spanhol) de Prudencio, ampeçou la tradiçon de ls cuntos alegóricos, anton socorrida na lhiteratura mediebal.

Rei Artur - Scultura de la Era Bitoriana

Geoffrey de Monmouth screbiu sue Storia Regun Britanniae (Stória de ls reis de Bretanniae), que apersentou cumo testos reales de la stória de Grana-Bretanha. Antre eilhas stan las de Merilin, l mago i l Rei Artur.

L antresse de l muçulmanos por preserbar ls scritos filosóficos i científicos griegos chegarie a afetar la scritura na Ouropa; por eisemplo, la obra de l célebre teólogo Tomás de Aquino ten fuorte anfluéncia aristotélica.

Lhiteratura bernácula[eiditar | eiditar código-fuonte]

La poesie i las cançones de gesta, sendo que las mais antigas formas coincidas datan de fines de l seclo XI i de l ampeço de l seclo XII, quaije 100 anhos antes de l aparecimiento de la poesie lhírica de l trobadores i de ls mais antigos remanses an berso.

Fexeiro:Veowulf.firstpage.jpeg
La purmeira páigina de l Beowulf: fuonte de anspiraçon para Tolkien.

La poesie épica cuntinou zamrolando-se cula adiçon temática de las mitologies de la Ouropa de l norte; Beowulf apersenta ua bison de la guerra i de la honra similar a la de Homero i Birgílio.

An nobembre de 1095 l Papa Ourbano II dou ampeço a la Purmeira Cruzada ne l Cuncílio de Clermont. Las cruzadas afetórun, an todos ls aspetos, la bida na Ouropa i ne l Ouriente médio; la lhiteratura tamien fui trasformada por essas guerras. Por eisemplo, la eimaige de l cabalheiro adquiriu un seneficado nuobo.

Dante

Obras i outores amportantes de l período son: Petrarca; l Decamiran de Bocacio; La Debina Comédia i ls poemas de Dante Alighieri; ls Cuntos de la Cantuária de Geoffrey Chaucer.

Ouriente médio[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antiga lhiteratura árabe[eiditar | eiditar código-fuonte]

La lhiteratura árabe surge aprossimadamente ne l seclo VIII, cun dues amportantes recumpilaçones: l Mu'allaqat i l Mufaddaliyat. Simbad tamien ye bastante coincida atualmente.

L Coron ó Alcoran, lhibro sagrado de l Eislan, data de l seclo VII d.C. Ye la obra mais cumplexa an strutura (ten 114 capítulos que reúnen 6,236 strofes que misturan prosa i poesie).

Outra amportante obra ye la tradiçon Hadith - Ls Ditos de l Profeta, baseada ne ls dezires de l Profeta Mohammad (Muhammad, Mohammed ó Maomé), cujas recumpilaçones mais amportantes son las de Muslin b. al-Haýýlaý, i la de Muhammad ibn Isma'eil al-Bukhari. L Profeta Mohammad tamien anspirou las purmeiras biografies an árabe, coincidas cumo al-sirah al-nabawiyyah;

Fexeiro:Arabian nights manuscrit.jpg
Las Mil i Ua Nuites

La grande obra de la lhiteratura de ficçon árabe ye Las Mil i ua Nuites, sin dúbeda l mais coincido de sue lhiteratura i cultura. Hai la fé de que alguas stórias ten sues ouriges na Andia. Las Mil i ua Nuites datan probablemente de ls seclos XIII i XVI.

Antre las inobaçones de la scritura na lhiteratura árabe se ancontra na perspetiba cronística de Ibn Khaldun, que retrata to splicaçon subrenatural ne l ton de anfoque científico de la sociologie i de la stória.

Lhiteratura Persa[eiditar | eiditar código-fuonte]

De la cultura persa, l lhibro probablemente mais famoso ne l oucidente ye l Rubaiyat (esse títalo stá scrito an lhenguaige espanhol), ua coleçon de poemas cun strofes de quatro lhinhas, de l scritor, matemático i astrónomo Omar Jayyan (1048-1122).

Asia (Stremo Ouriente)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Lhiteratura chinesa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura de la China

La poesie lhírica se rebolucionou mui mais na China de l que na Ouropa al redror de l seclo X, durante las dinasties Han, Tang i Song surgiran muitas formas de poesies nuobas. Probablemente ls melhores poetas chineses fúrun Li Vai i Du Fu.

Lhiteratura Japonesa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura de l Japon

Çtaca-se las mais de mil stórias de la China, de la Índia i Japon, reunidas an Konjaku Monogatarishu. Outros grandes mestres antigos puoden ser ancontrados an literatura japonesa.

Lhiteratura moderna ouropéia (seclos XV-XVIII)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Literatura renacentista[eiditar | eiditar código-fuonte]

La renobaçon giral ne l coincimiento que ampeçou na Ouropa i l çcubrimiento de l mundo nuobo an 1492, trouxe cunsigo ua nuoba cuncepçon de la ciéncia i de las ambestigaçones i formas çtintas de fazer arte.

Surgiu anton ua forma lhiterária que lhougo zambocarie la nobela, que tomou renome ne ls seclos posteriores. Ua de las mais coincidas dessa purmeira época ye La Utopia, de Thomas More.

Yá las obras dramáticas de antretenimiento (oupostas al propósito de la moral) boltórun a la cena. Willian Shakespeare ye un de ls mais coincidos nomes ne l triato i talbeç l mais notable, ambora eisistan outros, cumo Christopher Marlowe, Molière i Ven Johson.

Don Quixote de la Mancha, de Miguel de Cerbantes, ye chamado de la purmeira nobela (ó la purmeira de las nobelas ouropéias modernas). Fui publicada an dues partes, la purmeira an 1602 i la segunda an 1615. Puode ser bista cumo ua paródie de las nobelas cabalheirescas, na qual la diberson probén dua nuoba forma de tratar las lhendas heiróicas populares.

Lhiteratura Barroca[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antre ls scritores barrocos stan, an spanhol Luis de Góngora, Francisco de Quebedo i Billegas, Sor Joãoa, Bernardo de Balbuena; an catalan Francesc Fontanella, Francesc Bicenç Garcia, Josep Romaguera; an pertués António Viera, Griegório de Matos, Francisco Rodrigues Lhobo; an anglés ls poetas metafísicos (John Donne, George Heirbert, Andrew Marbell, Henry Baughan i an alman Andreas Gryphius).

Lhiteratura eilustrada i neoclássica[eiditar | eiditar código-fuonte]

Puode dar l nome de l período de lhiteratura ilustrada ls anhos que ban de 1689, an que se publica l Ansaio subre l antendimiento houmano de John Lhocke i 1785, an que se publican Las abinturas de l moço Werther, de Goethe. Nesse lhapso, nace na Fráncia un grande sfuorço anteletual: L'Ancyclopédie.

Lhiteratura moderna Asia (Stremo Ouriente)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Lhiteratura moderna Andia[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Literatura de la Andia

Sarojini Saho ye ua figura spoente i formadora de oupinion an feminismo na lhiteratura Ouriya cuntemporánea. Para eilha, l feminismo nun ye un “porblema de género” ó ua spece de ataque ó cunfrontaçon a la heigemonia masculina. Antoce, sue abordaige ye bastante defrente daquela de Birginia Wolf ó de Judith Butler. Eilha aceita l feminismo cumo ua cundiçon total de feminilidade l que ye cumpletamente zbinculado de l mundo masculino. Eilha scribe cun ua cuncéncia maior de l cuorpo feminino, l que criarie un stilo mais hounesto i apropiado de abiertura, fragmentaçon i nó-lhinearidade. Sues fiçones siempre porjetan la sensiblidade feminina zde la puberdadeaté la menopausa. Ls sentimientos femininos, cumo restriçones morales na adolescéncia, grabideç, l fator medo de ser stuprada ó ser cundenada pula sociadade i l cunceito de nina mala, etc, siempre ténen ua sposiçon temática an sues nobelas i cuntos. Sarojini Saho ye cunsidrada la Simone de Beauboir de la Índia. Sou feminismo ye siempre conetado cun las políticas sexuales dua mulhier. Eilha nega ls lhemites patriarcales de spresson sexual para ua mulhier i eidantifica la lhiberaçon sexual feminina cumo l motibo rial por trás de l mobimiento de las mulhieres. Para eilha, l orgasmo ye l chamado natural de l cuorpo para la política feminista: se ser ua mulhier ye tan buono assi, las mulhieres dében baler algo. Sues nobelas cumo Upanibesh, Pratibandi i Gambhiri Ghara cobren ua miríade de árias de la sexualidade a la filosofie , de la política de l lhar a la política de l mundo.

Lhiteratura de l seclo XIX[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eça de Queiroz, scritor de l Romantismo i Rialismo.

Lhiteratura de l seclo XX[eiditar | eiditar código-fuonte]

Outores de l seclo XX:

Outores que screbírun an prosa:

(lhista an eilaboraçon)

Outores que screbírun an poesie:

(lhista an eilaboraçon)

Outores dramaturgos (triato):

(lhista an eilaboraçon)

Lhiteratura de l seclo XXI[eiditar | eiditar código-fuonte]

Cultura de l Vestseller Multiculturalismo MTBismo

Lhiteratura ne l seclo XXI[eiditar | eiditar código-fuonte]

Veija tamien[eiditar | eiditar código-fuonte]