Haumea (planeta nano)

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Haumea 🝻

Eimaige de Haumea i de las sues dues lhunas tiradas pul Keck. Hi'iaka stá por cima de Haumea i Namaka stá por baixo.
Caratelísticas orbitais
Argumiento de l periastro 239,18°
Caratelísticas físicas
Albedo 0,7 ± 0,1
0,84 +0,1
−0,2

0,70–75
Magnitude aparente 17,3 (Ouposiçon)

Haumea (simbolo: 🝻),[1] antes coincido astronomicamente cumo 2003 EL61, ye un planeta nano de l tipo plutoide, lhocalizado a 43,3 OA de l Sol, ó seia un pouco mais de 43 bezes la çtáncia de la Tierra al Sol, an plena Cintura de Kuiper. Haumea ten dous pequeinhos satélites naturales, Hiʻiaka i Namaka, que, acradita-se, séian çtroços que se separórun de Haumea debido a ua antiga colison. Haumea ye un plutóide cun caratelísticas pouco quemuns, tales cumo la rápida rotaçon, eilongaçon strema i albedo eilebado debido la carambelo de auga cristalina na superfice. Pensa-se, tamien, tratar-se de l maior nembro dua família de çtroços criados nun único eibento çtrutibo.

Anque tener sido çcubierto an dezembre de 2004, solo an 18 de setembre de 2008 ye que se cunfirmou tratar-se dun planeta nano, recebindo anton l nome de la diusa habaiana de l nacimiento i fertelidade.[2]

Atégina na Mitologie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Atégina ye ua de las mais antigas debindades adoradas na Lhusitánia i na Bética, antigos nomes pa las regiones adonde hoije se ancontran Pertual i Spanha. Sou nome quier dezir "renacimiento". Era la reina de l'anfierno, ambocada para curar ó porbocar la muorte. Sous animales sagrados éran l beche i la cabra. Ls romanos eideitificórun Atégina cula diusa Prosérpina (Perséfone) filha de Ceres diusa de l'agricultura i mulhier de Pluton, rei de l'anfierno. L mito de Atégina cunta que fui roubada de sue mai por Pluton que la lhebou para ser sue mulhier ne l'anfierno. Ceres sue mai la percurou por to l mundo, até que soube de sou paradeiro. Anton Ceres pediu la Júpiter rei de ls diuses qu'oubrigasse Pluton a debolber Atégina. Pluton se recusou pus la donzela yá habie comido de sou banquete i por esso nun poderie buoltar al mundo de ls bibos. Ceres amenaçou Júpiter dezindo que a tierra nunca mais porduzirie alimientos i l'houmanidade morrerie causo nun tubisse sue filha cunsigo. Júpiter anton ambiou Marcúrio para trazer Ceres, Pluton i Atégina até sue persença, i ourdenou que la moço passasse seis meses cul sposo ne l'anfierno, i seis cula mai subre a tierra. L mito de Atégina ye ua metáfora subre las quatro staçones i la muorte i l renacimiento de a tierra. Justamente por haber un planeta chamado Pluton, ls spanholes pretendian dar al nuobo astro l nome eibérico de sue mulhier.

Haumea na Mitologie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Haumea ye ua debindade primitiba de l Habaí, diusa de l nacimiento i de la fertelidade. Giralmente ye eidantificada cun Papa, ua antiga diusa mai. Haumea pudo renacer custantemente, pul que tubo muitos filhos cun sous própios rebentos i çcendentes. Tamien staba relacionada culs fruitales sagrados, que porduzian fruitas segundo la sue buntade. I cun sue barinha mágica eilha poboaba las augas que rodeian las ilhas habaianas cun grandes cardumes de peixes.

La cuntrobérsia Atégina/Haumea[eiditar | eiditar código-fuonte]

L planeta 2003 EL61 probocou ua de las çputas mais homéricas ne l meio astronómico que se ten ambora zde que Galileu brigou pul dreito de tener çcubierto las maiores Lhunas de Júpiter. 2003 EL61 fui çcubierto por José Luis Ortiz y Francisco Aceituno i Pablo Santos Sanz, astrofísico de l Anstituto de Astrofísica de Andaluzia. An 29 de júlio de 2005, ambiórun ls dados oubtidos ne l'ouserbatório spanhol pa l MPC Minor Planet Center. Pouco depuis, Mike Brown, l famoso çcubridor de Makemake i Éris, ambiou felicitaçones als colegas spanholes. I debido a esse anúncio, Brown se biu oubrigado a reportar precipitadamente a la MPC l'eisisténcia de dous outros trasnetunianos gigantes qu'habie çcubierto hai tiempos i que staba scondendo de la quemunidade científica. Durante l tiempo que mantebe ocultas las anformaçones subre esses oubjetos (Éris i Makemake) i çcubierto puls astrónomos spanholes (2003 EL61), Brown tubo tiempo de rializar muitas speculaçones sózinho i eliminar ls possibles cumpetidores por çcubiertas astronómicas que podien tener ouserbado tamien esses oubjetos. Depuis de l'anúncio puls spanholes, Brown chegou l'acusá-los ne l New York Times de roubar sous dados subre 2003 EL61 pula anterneta i anunciar la çcubierta de l trasnetuniano antes de sue eiquipe. I an 11 de setembre de 2006, passado to l'alboroço de l'anúncio de 2003 EL61 puls spanholes i la tentatiba de Brown de se adonar de l dreito de çcubierta, l Anstituto de Astrofísica de Andaluzia mandou ua perpuosta formal de nome al MPC propondo l nome de Ataecina (Atégina an pertués), ua diusa eibérica, pa l'oubjeto qu'até anton tenie l nome científico de 2003 EL61. L comité aceitou la perpuosta de l nome ambiada puls spanholes, mas an 17 de setembre de 2008 anunciou que l nome scolhido era Haumea, ua debindade habaiana, i que l nome era proposto pul amaricano Mike Brown. Desse modo la IAU (International Astronomical Union) cerceou l dreito de çcubierta i de nomeclatura de ls spanholes i quebrou uas de sues mais antigas lheis d'astronomie: la de qu'aquel qu'anuncia purmeiro i ouficialmente un cuorpo celhestre ten l pleno dreito de batizá-lo. Assi, la IAU cediu cuntrobersamente l dreito la Brown i sue eiquipe, l que causou mal star an to la quemunidade astronómica, que biu cun malos uolhos l'atitude de la IAU i classeficou-a cumo protecionismo i corrupçon política ne l meio científico. La çcórdie staba plantada, la Ounion Astronómica Anternacional quedou arriba de l muro: deixou l nome de l çcubridor an branco, colocando solo l lhocal de çcubrimiento cumo sendo l'ouserbatório de Andaluzia i batizou l planeta-nano cul nome sugerido pula eiquipe de l Caltech. Muitos cunsidrórun l'atitude tendenciosa, pul simples fato de que l nome proposto pul amaricano Brown ye l dua diusa habaiana, i l mais nuobo persidente de ls Stados Ounidos (campanha de 2008), Barack Hussein Obama ye un habaiano. Ls spanholes se sentiran "furtados" an sou dreito i alegórun que Brown tenie solo l dreito de batizar ls satélites de "Atégina", yá que, esses si, fúrun çcubiertos i anunciados ouficialmente pul amaricano i sue eiquipe. Ortiz i Aceituno chegórun a propor a la IAU qu'andicasse un nome neutro la fin de dar por ancerrada la çputa cula eiquipe de Brown, mas la Ounion Astronómica nun se pronunciou quanto a esso. Assi permanece la çcusson astronómica subre l nome aprobado pula IAU i l nome de dreito; cabe al senso quemun decidir por qual nome l nuobo planeta debe ser chamado, decidindo pul que ye correto i justo.

Çcubiertas i classeficaçones[eiditar | eiditar código-fuonte]

Astrónomos çcubriran un nuobo cunjunto de cuorpos celhestres ne la Cintura de Kuiper, ua region de l sistema solar para alhá de la órbita de Netuno repleta de pequeinhos astros gélidos. Ye possible que se trate de ls çtroços dua einorme colison sofrida por Haumea. Esso porque, d'acuordo cul grupo de l Anstituto de Tecnologie de la Califórnia - (Caltech), ne ls Stados Ounidos, ls cuorpos ancontrados ténen superfice i propiadades orbitales semelhantes a las de Atégina/Haumea, cujo tamanho l coloca na catadorie de ls planetas nanos, qu'anclui Pluton.

L'eiquipe de Michael Brown, de l Caltech, propone que ls fragmientos çcubiertos son pedaços de la camada de carambelo que cobre l planeta-nano, que ten cerca dun terço de la massa de Pluton. Essas “famílias” de peinhas cun órbita i superfice similares yá habien sido ouserbadas ne l cintura d'asteróides lhocalizado antre Marte i Júpiter, mas esta ye la purmeira ocorréncia d'oubjetos ouriundos de colisones registrada ne l cinturon de Kuiper. La çcubierta puode fornecer un campo de studos de choques de astros an grande scala – la teorie mais aceita subre la formaçon de la Lhuna diç que l satélite se ouriginou a partir de la colison dun oubjeto einorme cula Tierra. Para alhá desso, esse campo de studo possibelita análezes mais detalhadas de ls oubjetos de l cintura de Kuiper i ua melhor cumprenson de la stória de l sistema solar.

Lhunas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Satélites de Haumea

Haumea ten dous pequeinhos satélites naturales: Hiʻiaka i Namaka. Sous diámetros barian antre 100 i 400 quilómetros, i sues çtáncias al planeta nano antre 9000 i 60000 quilómetros.

Refréncias

  1. JPL/NASA (22 de abril de 2015). «What is a Dwarf Planet?». Jet Propulsion Laboratory. Cunsultado an 19 de janeiro de 2022 
  2. Anúncio da UAI