Stória de Aragon

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Lhocalizaçon de Aragon, quemunidade outónoma de la Espanha cuntemporánea.
Fruntispício de l'obra stórica de Jerónimo Blancas, Aragonensium rerum comentarii, publicado an 1588 an Saragoça puls frades Lorient i Diego Robles. Trata-se dua de las purmeiras stórias de Aragon.

La persença houmana nas tierras qu'hoije forman la quemunidade outónoma de Aragon data d'hai bários milénios, mas Aragon, cumo muitas de las atuales regiones stóricas, ye fruito de la Eidade Média. L nome de Aragon aparece pula purmeira beç ne l'anho 828.

La stória de Aragon ampeça cula ambason muçulmana ne l seclo VIII. Zde anton eirie a ampliar las sues frunteiras durante ls seclos ne ls quales purmeiro fui cundado, depuis reino, i mais tarde cunseilho i audiéncia, até custituir hoije an die ua Quemunidade Outónoma, anque careça d'ounidade geográfica ó natural, lhenguística i mesmo étnica.

Na Eidade Média zambolbiu-se i cunsulidou-se l Aragon atual. Ls sous percipales pedamiegos fúrun la Corona, las Cortes, la Deputaçon de l Reino de Aragon i l Dreito Foral. Ourige zde l seclo XII dua federaçon de stados d'antidade dibersa, la Corona de Aragon; l sou peso specífico anfraqueciu-se pouco a pouco drento deilha até chegar a la Eidade Moderna, quando se antegrou nun Reino de Spanha inda mais centralizado. Debe-se çtacar qu'an 1414 ne l Cumpromisso de Caspe la dinastie qu'ampeçou a reger, pula muorte de l radadeiro heirdeiro de la casa anterior, fui la casa castelhana de ls Trastámara.

Zde las Altaraçones de Aragon de 1591, quando Filipe II de Spanha matou l justícia de Aragon Don Joan de Lhanuza, até l seclo XVIII, ne l'anho 1707, quando fúrun promulgados ls Decretos de l Nuobo Praino, Aragon fui cedendo als poucos todos ls sous dreitos, foros i outras particularidades stóricas qu'habie cunseguido cul passar de ls anhos.

La Guerra Peninsular dou motibo de reatibaçon. Durante l seclo XIX, ls carlistas, que percurórun adetos a la sue causa an esta tierra, ouferecírun debolbíren las passadas lhibardades forales.

Assi, ne l seclo XX, na etapa republicana, l sentimiento regionalista alcançou las maiores cotas, mas la Guerra Cebil Spanhola apagou todos ls porjetos outonómicos.

L Regime Franquista adrumeciu las ánsias aragonesistas qu'hoije, reforçadas, tentan çpontáren.

Pré-stória[eiditar | eiditar código-fuonte]

Período paleolítico[eiditar | eiditar código-fuonte]

Paleolítico an Aragon.

Ls testemunhos mais antigos de bida houmana an Aragon remontan-se a la época de las glaciaçones, ne l Pleistoceno Médio, hai alguns 600 000 anhos, durante l Paleolítico Anferior. Estas poboaçones deixórun testemunhas d'artesanato acheuliano. Achórun-se bifaces de sílex i cutelos de quartzito, subretodo ne ls terraços de San Blas an Teruel, na zona de Cauvaca an Caspe, na Rabina de Arbolitas, acerca de Borja i tamien ne ls alredores de Calatayud, na zona de Miedes. La Valdejalón ye agora ua zona mui abundante.

Durante la Glaciaçon de Würn, cerca de l 80 000 antes de Cristo, apareciu un nuobo tipo houmano nesta region, l home de Neandertal. Muitos restos houmanos, cumo molares, achórun-se nas Cabernas de los Moros de Gabasa, acerca de Huesca. Durante l Paleolítico Médio zambolbiu-se la cultura Musteriense, que durou até l 40 000 antes de Cristo aprossimadamente. Esta carateriza-se pula obra an sílex an forma de punta, de rascador i de dientes, mas eigualmente pula amportante obra an uosso. Ls lhugares mais coincidos son l Abrigo de Eudoviges de Alacón an Teruel, la carberna de la Fuente del Trucho an Colungo i las Cabernas de los Moros de Gabasa.

Ne l Paleolítico Superior, qu'ampeçarie cerca de l 40 000 a.C., aparecírun dues culturas: la Solutreana i la Magdaleniana. La Solutreana ye particularmente bén repersentada na Caberna de Chaves, an Bastarás, adonde se achórun puntas para costurar, raspadores i buriles. La cultura Magdaleniana deixórun-mos oubjetos d'uosso, cumo azagaias, ó an piedra, cumo micrólitos. La cabra i l coneilho parécen ser ls animales mais caçados por estes homes.

Período eipipaleolítico[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls restos de l Eipipaleolítico, antre l sétimo i quinto milenio a.C., cuncentran-se ne l Baixo Aragon. Ls oubjetos microlíticos tornan-se mais numerosos, anquanto la decoraçon ye cada beç mais geométrica, usando formas de triángulos, trapézios i meias lhunas.

L'hábitat questuma zambolber-se al lhongo de las paredes rochosas pouco atiradeiras, ourientado pa l sol i dominando ls rius Matarraña i Algás. Ls lhugares percipales son ls de ls dous abrigos de la Botiqueria dels Moros i ls d'Els Secans an Mazaleón na porbíncia de Teruel; i ls lhugares de la Costalena an Maella, d'El Serdà i de l Sol de la Pinyera an Fabara na porbíncia de Saragoça. L'eiquenomie destas poboaçones inda son eissencialmente predatórias, baseada na caça, pesca i colheita.

Período neolítico[eiditar | eiditar código-fuonte]

Neolítico an Aragon.

Na purmeira metade de l quinto milénio a.C., apareciu un nuobo modo de bida baseado nua eiquenomie de perdutores, coincidores de l'agricultura i de la pecuária, que cuntinában a caçar cumo ua atebidade cumplementária.

L'eisisténcia de molinos manuales, de piedra dura, testimunhan l'atebidade de la moenda, de l mesmo modo qu'alguns machados polimentados mostran ne l gume marcas de tener sido ousados cumo anxós para atebidades agrícolas.

Achórun-se restos neolíticos nas Serras Steriores de Huesca i ne l Baixo Aragon.

Proto-stória[eiditar | eiditar código-fuonte]

Período calcolítico[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade de l Bronze[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade de l Fierro[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade Antiga[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade Média[eiditar | eiditar código-fuonte]

L Reino de Aragon, junto cul Cundado de Barcelona (Catalunha) formaba la Corona de Aragon ne l seclo XII, inda que permanecisse totalmente andependiente cunserbando todas las sues anstituiçones, foros i dreitos até a la Guerra de la Sucesson Spanhola ne l seclo XVIII.

La Corona de Aragon ne l seclo XV.

Cul casamiento de l conde Raimundo Berengário IB (de l Cundado de Barcelona) cun Petronila de Aragon (de l Reino de Aragon) formou-se la Corona de Aragon. La spanson de la Corona de Aragon ampeçou-se cula cunquista de las cidades de Lheida, Tortosa, Reino de Maiorca (nas ilhas baleares), Reino de Baléncia (que permaneciu cun corte própia), Reino de la Sicília, Minorca (nas Ilhas Baleares), Reino de la Sardenha.

Até a las purmeiras décadas de l seclo XIV, la corona tubo l sou apogeu, que qu'ampeçou a mudar cul surgimiento de catástrofes naturales, crises demográficas, recesson de l'eiquenomie catalana, l surgimiento de tensones sociales i la crise de sucesson (l Rei Martin I nun deixou sucessor nomeado). An 1443, passado la cunquista de l Reino de Nápoles la crise agrabou-se. An 1469, l Rei Fernando II de Aragon casou-se cun Isabel I de Castielha, l que cunduziu a ua ounion de ls dous reinos i a la formaçon dua monarquie spanhola.

Eidade Moderna[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eidade Cuntemporánea[eiditar | eiditar código-fuonte]

Zde 1978, Aragon ye ua quemunidade outónoma espanhola, cumpuosta pulas porbíncias de Huesca, Teruel i Saragoça. La sue capital ye la cidade de Saragoça. Zde 2 de Agosto de 1999, Marcelino Eiglesies Ricou ye l persidente de Aragon.

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Refréncias

Este artigo ye un rabisco. Tu puodes ajudar la Biquipédia acrecentando-lo.