Xabon

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Xabon Azul i Branco de Pertual
L xabon de Alepo, un xabonete artesanal inda hoije i feito cun azeite i ólio de fuolhas de lhouro
Xabon de Nablus na Cisjordánia, foto tomada antre 1900-1920 pula colónia amaricana, an Jarusalen

L xabon ye un perduto tensoatibo ousado an cunjunto cun auga para lhabar i lhimpar. Sue apersentaçon ye bariada, zde barras sólidas até lhíquidos biscosos, i tamien pó. De l punto de bista químico, l xabon ye un sal de ácido graxo. Tradecionalmente, l xabon ye porduzido por ua reaçon antre gordura i heidróxido de sódio ó de potássa i carbonato de sódio, todos álcalis (bases) storicamente lhixebiados de las cinzas de madeiras de lhei. La reaçon química que porduç l xabon ye coincida cumo saponificaçon. La gordura i las bases son heidrolisadas an auga; ls gliceroles lhibres lhigan-se cun grupos lhibres de heidroxila para formar glicerina, i ls iones lhibres de sódio lhigan-se cun ácidos graxos para formar l xabon. [1]

Muitos perdutos de lhimpeza atuales nun son tecnicamente xabones, mas detergentes, de porduçon mais barata i simples.

Açon[eiditar | eiditar código-fuonte]

L xabon lhimpa porque las sues moléculas se lhigan tanto la moléculas nó-polares (cumo gordura ó ólio) quanto polares (cumo auga). Ambora la gordura giralmente adira a la piel ó a la roupa, las moléculas de xabon lhigan-se a la gordura i tornan-na mais fácele de ser anxaguada an auga. Quando aplicada a ua superfice suja, l'auga cun xabon mantén las partículas de sujeira an suspenson, para que l cunjunto puoda ser anxaguado cun auga lhimpa.

L heidrocarboneto dissolbe sujeira i ólios, anquanto que la porçon ionizada torna l xabon solúbel an auga. Assi, permite que l'auga remoba matéria normalmente ansolúbel an auga, por meio de la emulsificaçon.

Stória[eiditar | eiditar código-fuonte]

Primórdios[eiditar | eiditar código-fuonte]

La porduçon de xabon ye ua de las reaçones mais antigas, nun se sabe quien l'ambentou mas acradita-se qu'esta fui çcubierta por acidente quando, al ferbíren gordura animal cuntaminada cun cinzas ua spece de ‘coalho’ branco flutua subre a mistura. Ls bruxedos mais antigos de la porduçon de materiales semelhantes al xabon datan de cerca de 2800 a.C., nua scabaçon na Babilónia, un celindro de argila fui ancontrado que trazie la çcriçon dun perduto eilaborado cun gordura animal ferbida cun cinzas que se trasformaba nua pasta qu'era ousada cumo creme para peinar ls pelos. Cunhece-se ua tábua d'argila datada de 2200 a.C. na qual fui scrita ua fórmula de xabon cuntendo auga, álcali i ólio de canielha-de la-china (Cinnamomun aromaticun). L Papiro de Ebers (Eigito, 1550 a.C.) andica que ls antigos eigípcios se banhában regularmente i cumbinában ólios animales i begetales cun sales alcalinos para criar ua sustáncia semelhante al xabon. Ls decumientos eigípcios mencionan l'uso dua sustáncia saponácea na perparaçon de la lhana pa la tecelaige.

Roma antiga[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ja ls antigos eigípcios i romanos, qu'an giral eignorában las propiadades detergentes de l xabon, usában para lhimpar la piel xabon: quando querien lhimpar-se, spalhában azeite d'ouliba na piel, l'azeite era misturado cun cinzas i minerales i depuis raspados cun ua lhamina de metal chamada strígil de l cuorpo. La palabra "xabon" (sapo, an lhatin) aparece pula purmeira beç na Naturalis Storia, de Plínio, l Bielho(23-79 d.C.), el çcute la porduçon de xabon duro i de l dóndio partir de sebo i cinzas de plantas, mas l único uso que regista pa l perduto ye nua pomada pa l pelo; an ton de zaprobaçon, menciona qu'antre ls gauleses i germanos ls homes questumában outelizá-lo mais de l que las mulhieres. L ólio (“azeite”) de ouliba, cumo todos ls ólios i gorduras, ye trasformado an xabon quando adicionado misturado cun cinza de salicornia ó soda cáustica. Al lhongo de ls seclos l porcesso de fabricaçon de xabon a partir d'azeite i fui sendo melhorado. A partir de l seclo XIII. l xabon era recomendado puls médicos, cumo benéfico pa la piel. Desta forma, la sue outelizaçon ne l banho generalizou-se.

L'ancestral “pai i mai” de todos ls xabones stóricos ye l xabon de Alepo feito cun azeite i ólio de bagas de lhouro. Culs mouros la sabedorie de l fabrico de xabon spalha-se na Península Eibérica. Na falta de l ólio de bagas de lhouro l xabon era feito 100 % d'azeite. Depuis de la Cunquista crestiana ne l seclo XIII l xabon d'azeite storicamente fui chamado ‘xabon de Castilha’, Castielha, Castilla ó Castile. L xabon porduzido nestes centros tenie ua culidade superior a la de ls xabones porduzidos sclusibamente a partir de gordura animal (percipalmente sebo, mas tamien ólio de peixe) cunferida la matéria prima l'azeite. Ls pobos de l Norte de la Ouropa nun tenien acesso l'este ólio begetal.

Era moderna[eiditar | eiditar código-fuonte]

Las purmeiras saboaries na Ouropa crian-se a partir de l seclo X, na Península Eibérica i Eitália (Nápoles, Sabona, Génoba, Bolonha, Beneza), i mais tarde, an meados de l seclo X, an Marselha. Várias grandes manufaturas de xabon fúrun stablecidas an Marselha, an Génoba i an Lhisboua. An Pertual durante seclos bigorou l monopólio senhorial subre porduçon de xabon. Assi ampedie-se l stablecimiento de centros perdutores i l senhor monopolista recebie ls rendimientos i haberie la certeza de que pagaba la renda stablecida. La prática monopolista neste setor yá ye aporfilhada ne l reinado de D. Fernando 1367-1383. L Anfante D. Anrique bai ser titular de bárias saboaries de l Reino i de la Madeira. Las sançones pa ls que fabricassen ó bendessen xabon éran bárias; mas, tamien, las restriçones a estes monopólios relacionában-se cun dreitos que la Corona mantenie. L monopólio giral de las saboaries bai pertencer la D. Manuel (1495 -1521). Zde l seclo XV, pul menos, que l pobo se manifesta contra este monopólio qu'até ampedie l fabrico caseiro para uso doméstico. L'amportança de las saboaries na andústria de ls lhanifícios i por esso l'eisisténcia de l monopólio de la fabricaçon i de l comércio de l xabon drento de la Cobilhana.

An 1766, culas reformas políticas lhiebadas a cabo ne l reinado de D. José I la corona ancorpora ne l sou patrimonho todas las saboaries. L conde Castielho Melhor, detentor de l monopólio ye cumpensado cul títalo de marqués i amportantes benes fundiairos. Aprobietando l'abundáncia de las matérias-primas neçairas pa la porduçon de l xabon, la zona de l Alto Alanteijo$2[zambiguaçon neçaira], i particularmente la zona de Castielho Branco i cunceilhos lhimítrofes, tubírun zde la segunda metade de l seclo XVI, decesiba amportança na andústria sboeira nacional, quando la Rial Fábrica de Xabon filo situada an Belber ne l cunceilho de l Gabilan. Criou-se ua andústria saboeira cun spresson nacional. L monopólio de l fabrico i benda de xabones solo treminou an 1858. Cul ancerramiento de la fábrica, muitos de ls saboeiros de la saboarie reail aprobeitórun l saber-fazer adquirido i criórun las sues própias andústrias artesanales. Éran las chamadas Casas de Xabon Dóndio, pequeinhas porduçones fameliares, qu'iban passando de geraçon an geraçon, ende que la porduçon de xabon assumiu ua inegable amportança eiquenómica i social nesta bila i an to la region. La alcunha de ls habitantes de Belber perdura até hoije, Ls Saboeiros. La çtribuiçon nacional de l perduto era feita por almocrebes, acundicionado an sacas de sarja i serapilheira, i trasportado para fura de l cunceilho an burros até al riu Teijo. L perduto seguia depuis pa la capital i outras cidades de l paíç an barcadas. Ua prática que perdurou até a la purmeira metade de l seclo XX.

An 1791 l químico francés Nicolas Lheblanc (1742-1806) registrou la patente de l método de porduçon de la barrilha (carbonato de sódio) a partir de la salmoura, permitindo grande ouferta dun alcalino de baixo custo pa la fabricaçon de xabon. An 1792 en Marselha la culidade i pureza la de l xabon, fui stabelizada outelizando este porcesso zambolbido químico. L gobierno de la Fráncia eimitiu l decreto ‘sabon de Marseille’, ourdenando que to xabon deberie oubedecer l'este porcesso de fabricaçon. Solo xabones feitos desta maneira oubterian ua certificaçon. Las manufaturas de xabon de Marselha outelizában azeite de la Probença, mas debido a la zastrosas colheitas d'azeituna na Fráncia ne l final de l seclo XVII, ls comerciantes franceses chegórun la Creta, que staba acupada pul Ampério Otomano. Durante l seclo XVIII, la cantidade d'azeite sportado a partir de Creta quaije duplicou. Ua grande parte de l'andústria de xabon, dependia de l'azeite de Creta. I al mesmo tiempo l'andústria de xabon se tornou amportant an Creta, Mitilene i Bolos pa la sportaçon.

Michel Eugène Chebreul (1786-1889) çcubriu la cumposiçon química de las gorduras an spriéncias rializadas antre 1813 i 1823 i l químico belga Ernest Solbay (1838-1922) criou l porcesso d'oubtençon de la soda caustica a partir de la amoníaco. Todos estes acuntecimientos colaborórun cul zambolbimiento de l'andústria de xabon.

Na region de Marselha, solo cinco ‘sabonneries’ cuntinan a porduzir, ls famosos cubos de 600 gramas son carimbados cula refréncia « 72 % d’huile »: la sabonnerie Rampal, eit la sabonnerie de la Lhicorne.

Porduçon an massa[eiditar | eiditar código-fuonte]

Até l'adbento de la Reboluçon Andustrial, la porduçon de xabon mantenie-se an pequeinha scala. Andrew Pears ampeçou la porduçon de xabon traspariente an 1789, an Lhondres. Cun sou nieto, Francis Pears, abriu ua fábrica an Eisleworth an 1862. William Gossage porduzia xabon a partir de ls anhos 1850. Robert Spear Hudson passou a porduzir un tipo de xabon an pó an 1837, socando l xabon cun pilon. William Heisketh Lheber i sou armano James cumprórun ua pequeinha fábrica de xabon an Warrington (Anglaterra), an 1885, i cul Ampério Británico para mercado de cunsumo, fundando l qu'inda ye hoije un de ls maiores negócios de xabon de l mundo, la Unilever. Estes perdutores fúrun ls purmeiros a ampregar campanhas publicitárias an ancha scala (propaganda).

Museus de l xabon[eiditar | eiditar código-fuonte]

An to l mundo solo eisisten trés museus dedicados al xabon: un an Belber, un an Barcelona i l'outro ne l Lhíbano, centrando-se la sue persença na porduçon lhocal de xabon. L museu de l Xabon an Sídon, ne l Lhíbano, stá lhocalizado na Cidade Bielha, an Khan al-Saboun, l stá alojado na antiga fábrica de xabon datada de l seclo XVII. Ten ua sposiçon dedicada sclusibamente al Hamman, bários oubjetos i materiales tradecionales 100% naturales relacionados al banho son spostos, antre ls perdutos a la benda, stan ahennah (para deixar l pelo mais brilhante i suabe), las “messouak sticks” (pequeinhas baretas outelizadas até l'atualidade an alguas regiones para scobar ls dientes).[sin fuontes?]

L museu de l Xabon an Pertual fui einougurado an Belber an abril de 2013.

Refréncias

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]