Lhéngua russina

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.

 

Lhéngua russina
Falado an: Oucránia

Slobáquia

Polónia

Hungrie

Roménia

Sérbia

Croácia

República Checa
Total de falantes: Stimatiba: al menos 600 mil.[1]
Familha: Indo-ouropeia
 Balto-slábica
  Slábicas
   Ouriental
    Lhéngua russina
Códigos de lhéngua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: rue

La lhéngua russina (outodenominado: русиньскый язык), tamien chamada de lhéngua cárpato-rutena (un sónimo antiquado), ye ua bariante lhenguística slábica ouriental falada puls russinos (cárpato-rutenos) de la Ouropa Central. Alguns lhenguistas nun la cunsidran ua bariante, mas un lhéngua apartada que ten sou própio código: ISO 639-3, anquanto qu'outros la cunsidran cumo un dialeto de la lhéngua oucraniana. Trata-se dun assunto cuntemporaneamente cuntroberso, i ambos ls antendimientos possuen eibidentes amplicaçones políticas.

Falantes[eiditar | eiditar código-fuonte]

D'acuordo culs censos nacionales, la populaçon total de ls falantes ye 70.734:

Geografie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Russino (mais specificamente l cárpato-russino) ye falada ne l Oublast de la Trascarpátie na Oucránia, ne l nordeste de la Slobáquia, sudeste de la Polónia (adonde era frequentemente çcrito cumo łemkowski 'Lemko' por sue palabra лем / lem 'solamente', ó Lyshak) i na Hungrie (adonde la lhéngua i l pobo son chamados "ruteno").

Uso i classeficaçon[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls purmeiros specialistas a recoincer l'eisisténcia de la lhéngua russina cumo lhéngua apartado pertencian al “Anstituto de Studos Balcánicos i Slabos” de Moscobo (Anstituto de Studos Slabónicos de la Academie Russa de Ciéncias). Esto acunteciu an 1992, i lhebou a la rializaçon de studos cumplementares, que fúrun preparados por specialistas i fenómenos lhenguísticos.

Specialistas i políticos ucranianos nun reconhecen ls russinos cumo ua étnia apartada, anque alguns falantes de la lhéngua russina se cunsidráren pertencentes a ua etnia apartada de la de ls ucranianos. Lhenguistas de la Ucránia inda cunsidran l russino cun un dialeto de l'ucraniano, lhigado al dialeto Hutsul de la region de ls Cárpatos ucranianos.

Nun hai, assi, buonas possibelidade de se fazer ua percisa stimatiba de ls falantes fluentes de l russino ne l paíç, ambora alguas pesquisas andiquen algo cumo un milhon de falantes a bibir na Oucránia i na Slobáquia.

Tentatibas de padronizar las dibersas bariantes de l russino nun fúrun bien sucedidas. Ls russinos biben an quarto países, i ls sfuorços nun tubírun sucesso pus ls russinos que biben fura de sue region tradecional nó falan la lhéngua fluentemente. Dibersas ortografies fúrun zambolbidos (na maior parte de ls causos cun bariantes de l'alfabeto cirílico) i eisisten defrentes padrones gramáticales eisisten, baseados an dialetos regionales.

Uso oufecial de l russino de la Panónia na Boibodina, Sérbia

La Sérbia reconheciu l russino, mais percisamente la lhéngua russina de la Panónia, cumo lhéngua oufecial minoritária na Boibodina. Zde 1995, ye tamien reconhecida cumo lhéngua de minorie de la Slobáquia, sendo oufecial an municipalidades adonde mais de 20% de ls habitantes falan la lhéngua.

L russino ye ua lhéngua protegido pula Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritárias na Sérbia, Slobáquia, Croácia i Roménia.

Las purmeiras gramáticas de l russino fúrun scritas por Dmytrij Vyslockij (Дмитрий Вислоцкий) Карпаторусский букварь (Karpatorusskij bukvar') Banja Hunjanky (1931) Metodyj Trochanobskij Буквар. Перша книжечка для народных школ. (Bukbar. Peršla knyžička dlja narodnŷch škol.) (1935), i fui codificada na Slobáquia an 1995. La lhéngua russina ye ua de las mais nuobas lhénguas slábicas cun lhiteratura própia.

Jornales[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls seguintes jornales son scritos an russino:

  • Karpatska Rus'
  • Русинська бесіда
  • Нанродны новинкы
  • Podkarpatská Rus - Подкарпатська Русь
  • Руснаци у Швеце - Rusnaci u Svece

Dous son norte-amaricanos

  • Amerikansky Russky Viestnik †
  • Lemko (Philadelphia) |Lemko †

La Lhéngua cárpato-russina debede-se cunforme se segue:

Nome Ária Anotaçon
Hutsul nas árias muntanhosas de ls çtritos de Suceaba i Maramures de la Roménia, ne l stremo sul de l Oublast de Ivano-Frankivsk de la Oucránia, tamien an partes de l Oublast de Chernibtsi i de l Oublast de la Trascarpátie, ambos na Oucránia) i nas costielhas norte de ls Montes Cárpatos.
Boyko Ária norte de ls Cárpatos ne l Oublast de Leópolis i de Ivano-Frankivsk de la Ucránia. Puode ser ancontrado inda al lhongo de la frunteira na Boibodinea de la Subcarpácia de la Polónia.
Lemko Fura de la Oucránia, an Presov de la Slobáquia, lhado sul de ls montes Cárpatos. Antes era ne l lhado norte de las mesmas muntanhas, ne l que ye hoije l sudoeste de la Polónia, antes de la “Ouparaçon Vístula”, hoije habitada por dibersas quemunidades que stában ne l norte de la Polónia. Sendo rebebido, na Polónia cul status de lhéngua de minories. Un jornal, l “Karpatska Rus”, ye publicado zde 1939.
Rusyn Doliniano Oublast de la Transcarpátia da Oucrânia.
Russino subcarpátio
Russino Pryashiv Presov (an Rusyn: "Пряшів" ) de la Slobáquia e em comunidades de emigrados nos Stados Ounidos.
Russino de la Panónia Noroiste de la Sébvia i lheste de la Croácia. Ua de las lhénguas oufeciales de la Probíncia Outónoma Sérbia da Boibodina.
Bačka

Boiko, Hutsul, Lemko i Dolenian son por bezes cunsidrados cumo dialetos de l'ucraniano, bien cumo sous falantes son cunsidrados ucranianos.

Alfabeto[eiditar | eiditar código-fuonte]

Lhetras i Simblos de l'alfabeto cárpato-russino
Maiúscula Minúscula Nome Translit. Pronúncia Notas
А а a a /a/
Б б бы b /b/
В в вы v /v/
Г г гы h /ɦ/
Ґ ґ ґы g /ɡ/
Д д ды d /d/
Е е e e /e/
Є є є je /je/
Ё ё ё jo /jo/ nun ne l russino panónio
Ж ж жы ž /ʒ/
З з зы z /z/
И и и y /ɪ/
І і i i /i/ nun ne l russino panónio
Ы ы ы y /ɨ/
Ї ї ї ji /ji/
Й й йы j /j/
К к кы k /k/
Л л лы l /l/
М м мы m /m/
Н н ны n /n/
О о o o /o/
П п пы p /p/
Р р ры r /r/
С с сы s /s/
Т т ты t /t/
У у у u /u/
Ф ф фы f /f/
Х х хы x, ch /x/
Ц ц цы c /ts/
Ч ч чы č /t͡ʃ/
Ш ш шы š /ʃ/
Щ щ щы šč /ʃt͡ʃ/
Ѣ ѣ їть /ji/, /i/ Ousada antes de la Segunda Guerra Mundial
Ю ю ю ju /ju/
Я я я ja /ja/
Ь ь мнягкый знак (ірь) /ʲ/ andica cunsuante anterior palatizada
Ъ ъ твердый знак (ір) nun ne l russino panónio

Amostra de testo[eiditar | eiditar código-fuonte]

Тож Шануйме Рідне Слово; Од Велика Аж До Мала; Вшытко Інше Зме Стратили; Лем Бесіда Нам Остала;

Traduçon

Respeita la tua lhéngua natiba; Zde ls mais bielhos als mais moços; Quando perdemos todo; Solamente nuossa lhéngua permaneciu;

Notas i Refréncias

  1. Gordon, Raymond G., Jr., eid. (2005). «Ethnologue report for language code:rue (Rusyn)». Ethnologue: Languages of the World 15th eid. Dallas, TX: SIL International. ISBN 978-1-55671-159-6. Cunsultado an 27 de abril de 2007 
  2. Statistical Office of the Slovak Republic. «Population and Housing Census 2011: Table 11. Resident population by nationality - 2011, 2001, 1991» (PDF). Statistical Office of the Slovak Republic. Cunsultado an 22 de março de 2012  Cunsulte data an: |cunsultadata= (ajuda)
  3. Republic of Serbia, Republic Statistical Office (24 de dezembro de 2002). «Final results of the census 2002» (PDF). Cunsultado an 16 de dezembro de 2010. Arquibado de l oureginal (PDF) an 6 de março de 2009  Cunsulte data an: |cunsultadata=, |arquibodata=, |data= (ajuda)
  4. State Statistics Committee of Ukraine. «About number and composition population of UKRAINE by data All-Ukrainian population census 2001 data». Cunsultado an 16 de dezembro de 2010. Arquibado de l oureginal an 2 de março de 2008  Cunsulte data an: |cunsultadata=, |arquibodata= (ajuda)
  5. «Home» (PDF). Central Statistical Office of Poland. Cunsultado an 22 de março de 2012. Arquibado de l oureginal (PDF) an 16 de janeiro de 2013  Cunsulte data an: |cunsultadata= (ajuda)
  6. «Republic of Croatia - Central Bureau of Statistics». Crostat. Cunsultado an 5 de setembro de 2010  Cunsulte data an: |cunsultadata= (ajuda)
  7. «1.28 Population by mother tongue, nationality and sex, 1900–2001». Hungarian Central Statistical Office. 2001. Cunsultado an 28 de fevereiro de 2012  Cunsulte data an: |cunsultadata= (ajuda)
  8. «5. Národnost a Mateřský jazyk» (PDF). Cunsultado an 5 de setembro de 2010  Cunsulte data an: |cunsultadata= (ajuda)

 

Lhigaçones sternas[eiditar | eiditar código-fuonte]