Stória de l Eiran

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.
Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!

La stória de l Eiran registra ls acuntecimientos stóricos ne l território correspondente als atuales Eiran, Afeganistan, Tadjiquiston, Uzbequiston, Azerbaijon i outras árias bezinas, al lhongo dun período de tiempo que ampeça cun las purmeiras ceblizaçones pré-arianas (cumo la Jiroft i la eilanita), passa pul Ampério Persa an todas las sues fases (aqueménida, seléucida, arsácida, sassánida i outras) i prossegue até ls dies atuales, cula República Islámica de l Eiran. An sues bárias formas, trata-se dua de las mais antigas grandes ceblizaçones de eisisténcia cuntina.

Alguas fuontes refíren- se a ciertos períodos de la stória de l Eiran cula chamaçon Ampério Persa, que puode ser definido cumo ua sucesson de Stados que cuntrolórun l Praino Iraniano al lhongo de l tiempo, la ampeçar pula dinastie aqueménida, fundada por Ciro, l Grande, ne l seclo VI a.C.

Antes de ls persas[eiditar | eiditar código-fuonte]

Antes als aqueménidas, l Praino Iraniano era acupado pula ceblizaçon eilamita (cerca de 2700 a.C.-539 a.C.), cuja capital era la cidade de Anshan i, mais tarde, Susa. Eilan cumbibiu cul Reino Jiroft - stablecido ne l que son hoije las porbíncias ourientales de l Eiran, anquanto que ls eilamitas cuntrolában la porçon oucidental, na region de la Cordilheira de Zagros - i mais tarde sucediu-lo, stendendo-se pul Praino Iraniano. La cultura eilamita zampenhou un papel eissencial ne l posterior Ampério Persa, durante l período aqueménida, que mantebe la léngua eilamita cumo lhéngua oufecial. La ceblizaçon eilamita ye tradecionalmente cunsidrada l punto einicial de la stória de l Ampério Persa (i, an decorréncia, de l Eiran).

L purmeiro Ampério Persa: la Pérsia Aqueménida (648 a.C.-330 a.C.)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Aqueménidas
Fexeiro:Persian Ampire, 490 BC.gif
L Ampério Persa an 490 a.C.

L percípio de l purmeiro milénio a.C. testemunhou la segunda grande ambason de l Praino Iraniano por tribos ando-arianas probenientes de la Trasoxiana i de l Cáucaso, antre las quales ls medos i ls persas. L purmeiro registro a respeito de ls persas ben dua anscriçon assíria de c. 844 a.C., que se refree als parsu (Parsuash, Parsumash), lhocalizando-los na ária de l Lago Urmia, juntamente cun outro grupo, estes ls madai (medos).

Ls medos fixórun-se ne l norte de l Praino Iraniano (Ecbátana, atual Hamadan), i ls persas, até anton nómades, stablecírun-se al sul, an Parsa (atual porbíncia iraniana de Fars) i na cidade de Anshan, adonde Teispes (reg. c. 675-640), filho de Aquémenes (semi-lhendário, c. 700-675), tenerie fundado un nuobo reino, antitulando-se “rei de la cidade de Anshan”. Sucedírun la Teispes Ciro I i Cambises I. Este redadeiro casou-se cula nieta de l lhíder medo Ciáxares i fui pai de Ciro II, coincido cumo l Grande. L reino de Anchan, tributário de l medos, cuntinou a usar l eilamita cumo lhéngua oufecial por algun tiempo, ambora la dinastie gobernante falasse persa, ua lhéngua indo-ouropéia. A posterior spanson de l reino de la cidade de Anchan resultarie na criaçon de l Ampério Persa.

Durante anhos dominadas puls citas i puls assírios, las tribos medas, unificadas por Ciáxares, cunquistórun Nínibe, capital de la Assíria, an 612 a.C. Passado la derrota definitiba de l assírios an 610 a.C., ls medos acupórun território ne l que ye hoije l Eiran, bien cumo na Ásia Menor, na Anatólia i na Lídie. An 550 a.C., Ciro II, de ourige persa, derrotou ls medos i tomou l trono (medos i persas pertencian a la mesma raça iraniana i sues lhénguas éran quaije idénticas: la ascenson de Ciro puode ser bista cumo ua reboluçon anterna que nun afetou l Ampério). Senhor de l territórios sujeitos al Ampério Medo, Ciro II tomou la antiga capital eilamita de Susa, para adonde fui trasferida la capital persa. An seguida, ls persas cunquistan la Lhídie, la Jónia, la Cária, la Lícia i la Babilónia, passado derrotar l Rei Nabonido an 538 a.C. Sucedendo sou pai Ciro, Cambises II cunquistou, an binte anhos, por meio de fuorça melitar i dua política lhiberal para cun ls pobos submetidos, un Ampério que se stendia de l Mediterráneo al Indo i que ancluía l Eigito.

L Ampério atingiu l auge territorial sob Dario I, que cunquistou l bal de l riu Indo, la lheste, i la Trácia, la oeste. La sue ambason de la Grécia fui frustrada na Batailha de Maratona. Sou filho Xerxes I tamien tentou acupar la Grécia, mas fui derrotado na Batailha de Platéias, an 479 a.C. (B. Guerras Médicas).

L Ampério Persa Aqueménida fui l maior i mais poderoso Stado que l mundo habie bisto até anton; era bien admenistrado i ourganizado. Dario debediu l reino an cerca de binte satrapies (porbíncias), superbisionadas por gobernadores (sátrapas). Tamien anstituiu un sistema tributário para cobrar ampostos de cada porbíncia, ampliou l sistema postal de l assírios i adotou l uso de agentes secretos (coincidos cumo ls Uolhos i Oubidos de l Rei). Custruiu la famosa Strada Rial, de modo a lhigar l sou stenso Ampério.

Durante l período aqueménida, l zoroastrismo, fundado por Zoroastro, tornou-se la religion de ls gobernantes i de la maior parte de ls pobos de la Pérsia; anfatizaba ua lhuita dualista antre l bien i l mal, i ua batailha final bindoura. L zoroastrismo i sous lhíderes místicos, ls magi, benerien a ser un eilemiento definidor de la cultura persa.

La Pérsia Aqueménida ouniu pobos i reinos de todas las percipales ceblizaçones dua basta region.

Pérsia Heilenística (330 a.C.-150 a.C.)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Ampério Seléucida
Fexeiro:Map-alexander-ampire.png
L Ampério de Alexandre, l Grande.

Ls redadeiros anhos de la dinastie aqueménida fúrun marcados pula decadéncia. L maior ampério de la antiguidade çmoronou an solo uito anhos, quando atacado por un moço rei macedónio, que la stória benerie a chamar de Alexandre, l Grande.

La decadéncia de la Pérsia quedou patente pa ls griegos an 401 a.C., quando l sátrapa de Sardes cuntratou 10.000 mercenários griegos para ajudá-lo a reibindicar l trono amperial, l que demunstraba la anstablidade política i la fraqueza melitar de l aqueménidas.

Filipe II de la Macedónia, gobernante de la maior parte de la Grécia, i sou filho Alexandre decidiran aprobeitar esta fraqueza. Passado la muorte de Filipe, Alexandre ambadiu la Pérsia, zambarcando sou eisército na Ásia Menor an 334 a.C. Sues tropas debrebe tomórun la Lídie, la Fenícia i l Eigito, derrotórun las fuorças de Dario III an Esso i por fin caturórun la capital persa de Susa. L redadeiro foco de resisténcia aqueménida fui nas prossimidades de l palácio rial an Persépolis. L Ampério Persa staba anfin nas manos de l griegos.

Al lhongo de sue rota de cunquista, Alexandre fondou dibersas cidades, todas cul nome Alexandria, que serbiran para difundir la cultura heilenística na Pérsia ne ls seclos seguintes.

L ampério de Alexandre çfeç-se lhougo passado la sue muorte, mas la Pérsia cuntinou sob cuntrole griego. Un de ls generales de Alexandre, Seleuco I Nicator, assumiu l cuntrole de la Pérsia, de la Mesopotámia i, mais adelantre, de la Síria i de la Ásia Menor. Sue çcendéncia ye coincida cumo la dinastie Seléucida.

La colonizaçon griega cuntinou até cerca de 250 a.C., difundindo la léngua, la filosofie i la arte griegas. L griego tornou-se la lhéngua de la diplomacie i de la literatura an to l território cunquistado por Alexandre. L quemércio cula China, ampeçado durante la era aqueménida atrabeç de la Rota de la Seda, assumiu nuobas proporçones, permitindo tamien un antercámbio cultural: l budismo fui trazido de la Índia; l zoroastrismo fui lhebado pa l oeste i benerie a anfluenciar l judaísmo.

L reino seléucida debrebe antrou an declínio. Inda durante la bida de Seleuco, la capital fui trasferida de Seléucia, a las bordas de l Tigre, na Mesopotámia, para Antioquia, a las bordas de l Orontes, próssimo al Mediterráneo. Las porbíncias ourientales de Vátria i Pártie çligórun-se de l reino an 238 a.C. La lhiderança melitar de l Rei Antíoco III ampediu la Pártie de cunquistar la própia Pérsia, mas alarmou la República Romana, cujas lhegiones ampeçórun a atacar l reino seléucida. Este biu-se a las boltas cula reblion de l macabeus, na Judéia, i cula spanson de l Ampério Kuchano la lheste. L ampério çmoronou i fui cunquistado pula Pártie i por Roma.

La Pérsia sob ls partos (150 a.C.-226 d.C.)[eiditar | eiditar código-fuonte]

{{artigo percipal|Ampério Parto} }

Fexeiro:LhocationParthia.PNG
L Ampério Parto, c. 60 a.C.

La Pártie era ua region al norte de la Pérsia, ne l que ye hoije l nordeste de l Eiran. Sous gobernantes, la dinastie arsácida, pertencian a ua tribo iraniana que se habie anstalado na ária na época de Alexandre. Declarórun-se andependientes de l seléucidas an 238 a.C., mas solamente lhogrórun spandir-se a las custas de l Ampério Persa passado la ascenson de Mitrídates I al trono parto, an c. de 170 a.C. Aneixórun bárias regiones na frunteira lheste, cunquistórun la Babilónia i la Média i, por fin, bencen Antíoco BII an 130 a.C., tomando de l seléucidas todos ls sous domínios la lheste de l Eufrates. La Pártie stendia-se, anton, zde ls Eufrates até quaije l Ando, cun numerosos reinos bassalos.

Las dues grandes amenaças al partos éran las ambasones de l nómades benidos de l ouriente i de l romanos la oeste. Ls dous ampérios - l parto i l romano - colidiran por mais de dous seclos na Mesopotámia, cun sérias derrotas einiciales anfligidas als romanos, cumo la Licínio Crasso na Vatailha de Carrhae (54 a.C.), ó la Marco António (36 a.C.). Mais tarde, aprobeitando-se de la desunion política de l einimigo (ls partas debedian-se an clanas, que admenistrában, cada un, ua porbíncia de l ampério) i dun gobierno central cada beç mais fraco, ls romanos lhogrórun bitórias spressibas, chegando mesmo a la capital de la Pártie, Ctesifonte - Trajano an 115 d.C., Marco Aurélio an 165, Setímio Sebero an 198 i Caracala.

La fraqueza de la dinastie arsácida permitiu la reblion an 224 d.C. de l rei persa bassalo, Ardacher, l qual se dezie çcendente de l aqueménidas. Ardacher tomou Ctesifonte an 226 i derrubou l rei parto Artabano IB, fundando la nuoba dinastie de l sassánidas.

La Pérsia Sassánida (226 d.C.-650)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Dinastie Sassánida
Fexeiro:Sassanid-ampire-610CE.png
L Ampério Sassánida, c. 610 d.C.

Durante l domínio parto, la Pérsia era solo ua porbíncia dun ampério stenso i çcentralizado. L anton rei de la Pérsia, Ardacher I, xefiou ua reblion contra l gobierno amperial de la Pártie. An dous anhos, tornou-se l dun nuobo Ampério Persa.

La dinastie sassánida (cujo nome ben de l bisabó de Ardacher) fui la purmeira dinastie reinante berdadeiramente persa zde la era de l aqueménidas. Cunsidraba-se, pus, cumo la sucessora de Dario i Ciro. Amprendírun ua política agressibamente spansionista, recuperando la maior parte de l território ouriental que ls kushanos habien tomado ne l período parto. Ls sassánidas cuntinórun a guerrear contra Roma; un eisército persa chegou a caturar l Amperador romano Baleriano, an 260.

La Pérsia sassánida, defrentemente de la Pártie, era un Stado altamente centralizado. La populaçon staba ourganizada an castas: sacerdotes, suldados, scribas i plebeus. L zoroastrismo tornou-se la religion oufecial de l Stado i propagou-se de la Pérsia central para las porbíncias. Houbo perseguiçones sporádicas contra outras religiones, particularmente l catolicismo ourtodoxo, debido a sues lhigaçones cul Ampério Romano. L Nestorianismo era tolerado i por bezes mesmo faborecido puls sassánidas.

Ambora ls hunos brancos houbíssen acupado regiones la lheste de l Ampério, este lhogrou aneixar, antre 605 i 629, l Lebante i l Eigito, abançando an seguida subre la Anatólia.

Antretanto, ua guerra posterior cun ls romanos lhebou a la çtruiçon de l Ampério. Al lhongo dun demorado cunflito, ls eisércitos sassánidas chegórun la Custantinopla, mas nun la cunseguiran tomar. Anquanto esto, l Amperador bizantino Heiráclio flanqueaba ls persas na Ásia Menor i atacaba l Ampério pula retaguarda, l que resultou nua derrota decisiba pa ls sassánidas na Mesopotámia setentrional. L Ampério biu-se oubrigado a abandonar todos ls territórios cunquistados i recuar, seguindo-se l caos anterno i la guerra cebil.

Eiran i Eislan (650-1219)[eiditar | eiditar código-fuonte]

La rápida spanson de l Califado árabe coincidiu cul caos causado pul fin de la dinastie sassánida. La maior parte de l paíç fui cunquistada de 643 a 650. La cunquista de l Eiran puls eisércitos árabes islámicos marca la trasiçon pa l Eiran mediebal.

Yezdegerd III, redadeiro rei Sassánida, morriu dieç anhos passado perder l sou ampério pa l Califado. Tentou recuperar algo de l que habie perdido, cul auxílio de l turcos i de l tártaros, mas estes fúrun facilmente derrotados puls muçulmanos.

Este ampério árabe, gobernado pula dinastie Omíada, fui l maior Stado de la stória até aquel momento, stendendo-se zde la Península Eibérica até l riu Ando, i de l Mar de Aral até la punta sul de la Península Arábica. Ls Omíadas serbiran-se de ls sistemas admenistratibos persa i bizantino i trasferiran la capital para Damasco, ne l centro de sou ampério. La dinastie reinarie subre la Pérsia por cien anhos.

La cunquista árabe trasformou radicalmente la bida ne l Eiran. L árabe tornou-se la nuoba lhéngua franca; l Eislan debrebe sustituiu l zoroastrismo i custruíran-se mesquitas. Anfin, nuobos eilemientos fúrun acrescentadas al meio cultural iraniano. Durante aqueilha época, i debido al basto alcance de l ampério árabe, muitos cientistas iranianos benerien a eisercer ampato direto subre l Renacimiento ouropeu, seclos depuis.

An 750, ls Omíadas fúrun derrubados pula dinastie abássida, tamien árabe. Ls iranianos zampenhában, anton, un papel amportante na burocracie de l ampério. L Califa Al-Ma'mun, cuja mai era iraniana, trasferiu sue capital para Merb, na Pérsia ouriental.

An 819, l lheste de l Eiran fui cunquistada puls Samánidas , ls purmeiros gobernantes de ourige iraniana, zde la acupaçon árabe. Stablecírun Samarcanda, Bucara i Heirat cumo sues capitales i reabibórun la lhéngua i la cultura persas.

An 913, la parte oeste de l Eiran fui cunquistada puls buáiidas, ua cunfederaçon tribal persa de las bordas de l Mar Cáspio. Fazirun de Xiraç la sue capital i çtruíran la ounidade territorial islámica. Nun mais ua porbíncia dun ampério islámico unificado, l Eiran era agora ua nacion dun mundo islámico cada beç mais dibersificado.

L grande poeta Ferdusi, "l recriador de la lhéngua persa", screbiu naqueilha altura l épico Sháh Námá ("lhibro de l reis"), an persa, que cuntaba la stória de ls reis de l Eiran.

La Pérsia sob l domínio turco (1037–1219)[eiditar | eiditar código-fuonte]

L mundo islámico fui abalado an 1037 pula ambason de l turcos seljúcidas, benidos de nordeste. Estes criórun un einorme ampério ne l Ouriente Médio que dou cuntinidade al florescimiento de la cultura islámica mediebal: custruiu-se la Mesquita de la Sesta-Feira an Ispaon; Omar Khayyan, l poeta persa mais famoso de todos ls tiempos, screbiu ne ls Rubaiyat la sue poesie de amor.

Ne l ampeço de l seclo XIII, ls seljúcidas perdírun l cuntrole de la Pérsia para outro grupo turco, probeniente de la Corásmia (ó Karezn), próssimo al Mar de Aral. Ls xás de l Ampério Corásmio gobernórun por pouco tiempo, mas, pus biran-se defronte al mais temido cunquistador de la stória: Géngis Cana.

La Pérsia sob ls mungóles i sous sucessores (1219-1500)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Eilkhanato

An 1218, Géngis Cana ambiou ambaixadores i comerciantes a la cidade de Otrar, ne l nordeste de l reino corásmio. Cumo l gobernador de Otrar ls mandou eisecutar, Géngis Cana saqueou la cidade i abançou subre Samarcanda i outras cidades de la region, çtruindo i matando.

L nieto de Géngis, Hulagu Cana, cumpletou la cunquista de l Ampério Corásmio, tomando inda Vagdá (i matando l redadeiro califa abácida) i la maior parte de l restante de l Ouriente Médio ne l período antre 1255 i 1258. La Pérsia tornou-se un Eilcanato (porbíncia) de l basto Ampério Mongol.

Cula cumberson de l Ilcana Mahmud Ghazan al islamismo an 1295, este renunciou als laços cul l Amperador Chengzong de la China Yuan, que habie sucedido sou pai Cublai cumo Grande Cana. Ls eilcanas promobírun las artes i l coincimiento na melhor tradiçon de la Pérsia islámica.

Cula muorte an 1335 de l redadeiro eilcana lhegítimo, Abu Said, l território de l ilcanato fragmentou-se an pequeinhos Stados, permitindo la Tamerlon ambadir la Pérsia an 1370, cunquistá-la i saqueá-la até la sue muorte an 1405. Inda mais sanguinário de l que Géngis, Tamerlon streminou 70.000 pessonas an Ispaon de modo a poder custruir torres cun ls sous cránios. La Pérsia fui deixada an ruínas.

Puls cien anhos seguintes la Pérsia deixou de ser ua ounidade política. Fragmentada i gobernada puls çcendentes de Tamerlon, la Pérsia fui cunquistada ne l final de l seclo XV pul Emirado de ls Turcomenos de la Canhona Branca (Ak Koyunlu), mas faltaba-les la sofisticaçon de la época islámica.

Ls Safábidas: un nuobo ampério iraniano (1500-1722)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Fexeiro:LhocationSafabid.PNG
Las frunteiras de 1512 de l Ampério Safábida.

La dinastie safábida era probeniente de la cidade de Ardabil, na region de l Azerbaijon. L safábida Ismail I derrubou l gobierno de ls Turcomenos de la Canhona Branca i fondou un nuobo ampério iraniano - l purmeiro cun ua dinastie lhocal an 800 anhos. Ambora ls purmeiros gobernantes safábidas falassen ua léngua turcomana, las geraçones seguintes adotórun l persa, l que permitiu a la eidantidade persa florescer mais ua beç. L período safábida ye bisto puls storiadores cumo ua puonte antre la antiga Pérsia i l Eiran moderno, debido a la adoçon de la chamaçon xiita de l islamismo i a la renacença cultural i política amprendidas pula dinastie reinante.

Ismail spandiu las frunteiras de la Pérsia de modo a ancluir to l território de ls atuales Azerbaijon, Eiran i Eiraque, bien cumo grande parte de l Afeganistan. La spanson fui detida pul Ampério Otomano na batailha de Chaldiran, an 1514. Ls cunflitos cun ls otomanos se tornarian quemuns ne l período safábida.

La Pérsia safábida fui un Stado biolento i caótico puls setenta anhos seguintes, mas an 1588 l Xá Abaç I subiu al trono i presidiu a un renacimiento cultural i político. Trasferiu la capital de l ampério para Ispaon, que se tornou un de ls mais amportantes centros culturales de l mundo islámico; celebrou la paç cun ls otomanos; reformou l eisército, spulsou ls uzbeques de la Pérsia pa l que ye hoije l Uzbequiston i recaturou la ilha de Ormuç de las manos de l pertueses (3 de Maio de 1622).

Ls safábidas éran seguidores de l islamismo xiita i tornórun l Eiran l maior paíç xiita de l mundo, posiçon que l Eiran inda acupa.

Sob ls safábidas, l Eiran conheciu l sou redadeiro período de grande poténcia amperial. Ne l ampeço de l seclo XVII, un acuordo cul Ampério Otomano fixou la frunteira cula Pérsia, que cuntina, até hoije, a ser l lhemite antre la Turquia i l Eiran modernos.

L Eiran i la Ouropa (1722-1914)[eiditar | eiditar código-fuonte]

An 1722, l Stado safábida çmoronou. Aquel anho assistiu a la purmeira ambason ouropéia de l Eiran zde l tiempo de Alexandre: Pedro, l Grande, Amperador de la Rússia, ambadiu l noroeste de l paíç nua tentatiba de cuntrolar la Ásia Central. Para piorar la situaçon, fuorças otomanas acumpanhában ls russos, l que permitiu l cerco bien-sucedido de Ispaon.

L paíç lhogrou oupor-se a la ambason; nin ls russos, nin ls turcos ganhórun território a las spensas de l Eiran. Antretanto, ls safábidas fúrun seriamente anfraquecidos i, naquel anho, ls sous súditos afegones ampeçórun ua reblion sangrenta, an reaçon a las tentatibas de cumberté-los a la chamaçon xiita pula fuorça. L redadeiro safábida fui eisecutado, l que puso fin a la dinastie.

L Ampério iraniano tubo un brebe abibamiento sob Nader Xá, antre 1730 i 1740. Nader, un lhíder melitar de la tribo Afshar, spulsou ls russos i cunfinou ls afegones al território atual de l Afeganistan. Lhançou dibersas campanhas bien-sucedidas contra ls antigos einimigos de la Pérsia, ls canatos nómades de la Ásia Central, i muitos fúrun çtruídos ó absorbidos pul Eiran. L ampério de Nader declinou, mas, passado sue muorte. Sucediu-lo la cúrtie i fraca dinastie Zand.

L Eiran staba çpreparado para la spanson mundial de l ampérios queloniales ouropeus ne l fin de l seclo XVIII i al lhongo de l seclo XIX.

Sob la dinastie Qadjar (1779-1925), l Eiran recuperou ua relatiba stablidade, mas sin spráncias de cumpetir cun las nuobas poténcias andustriales de la Ouropa. La Pérsia biu-se spremida antre ls cadas beç maiores Ampérios Russo na Ásia Central i Vritánico na Índia. Cada un destes tirou de l Eiran territórios que se tornarian Bareine, Azerbaijon, Quirguiston, Turcomeniston, Tajiquiston, Uzbequiston i partes de l Afeganistan.

Ambora l Eiran nun tenga sido ambadido diretamente, als poucos tornou-se eiquenomicamente dependente de la Ouropa. La Cumbençon Anglo-Russa de 1907 formalizou las sferas de anfluéncia de la Rússia i de l Reino Ounido subre l norte i l sul de l paíç, respetibamente, adonde la poténcia quelonial detenie la decison final an assuntos eiquenómicos.

Mohammad Eilhi Shah Qadjar cuncediu la Willian Knox D'Arcy, mais tarde la Cumpanha Petrolífera Anglo-Persa (Anglo-Persian Oil Cumpany), outorizaçon para splorar i ouperar campos de petrólio an Masjid-al-Salaman, ne l sudoeste de la Pérsia, que ampeçórun a porduzir an 1914. Winston Churchill, Purmeiro Lhorde de l Almirantado Británico, que superbisionaba la cumberson de la Marina Rial británica para nabios de guerra mobidos la petrólio, nacionalizou an parte la cumpanha antes de l ampeço de la Purmeira Guerra Mundial. Ua pequeinha guarniçon melitar anglo-persa fui zeignada para guardar ls campos petrolíferos.

L Eiran na Purmeira Guerra Mundial (1914-1918)[eiditar | eiditar código-fuonte]

L Eiran fui ambolbido na Purmeira Guerra Mundial debido la sue posiçon stratégica antre l Afeganistan i ls cunflitantes Ampérios Otomano, Russo i Británico. An 1914, l Reino Ounido ambiou ua fuorça melitar a la Mesopotámia para negar als otomanos l acesso als campos de petrólio iranianos. L Ampério Alman retaliou an nome de sou aliado, al spalhar l rumor de que l Kaiser Guilherme II habie se cumbertido al islamismo, i anfiltrou agentes ne l Eiran para atacar ls campos petrolíferos i porbocar ua Jihad contra l gobierno británico na Índia. La maiorie destes agentes almanes fui caturada por tropas persas, británicas ó russas que patrulhában la frunteira afegana, i la reblion perdiu fuorça. Seguiu-se ua tentatiba almana de sequestrar Ahmad Shah Qajar, ambolbendo ls sous guarda-cuostas, frustrada na undécima hora.

An 1916, ls cumbates antre fuorças russas i otomanas al norte de l paíç ampeçában a afetar l Eiran. La Rússia staba lhebando a melhor até l colapso de sous eisércitos, an seguida a la Reboluçon Russa de 1917. Este fato deixou l Cáucaso çprotegido i ls cebiles caucasianos i persas, famintos passado anhos de guerra i de pribaçones. An 1918, ua pequeinha ounidade melitar británica de 400 homes, sob las ordes de l General Dunsterbille, antrou ne l Trascáucaso a partir de l Eiran, nua tentatiba de ancentibar la resisténcia lhocal contra ls eisércitos alman i otomano que stában pristes a ambadir ls campos petrolíferos de Bacu. Ambora se retirassen de buolta a la Pérsia, lhogrórun atrasar l acesso turco al petrólio até quaije l Armistício. Ls bíberes de la spediçon fúrun ampregados para ampedir ua grande fame na region.

L Eiran passado la Purmeira Guerra (1919-1935)[eiditar | eiditar código-fuonte]

Reza Xá Pahlabi, soberano () de l Eiran.

Passado la guerra, l norte de l Eiran fui acupado pul General británico Willian Edmund Ironside cul oubjetibo de garantir ls tenermos de l Armistício turco i auxiliar l General Dunsterbille i l Coronel Bicherakhob na cuntençon de la anfluéncia bolchebique. L Reino Ounido tamien assumiu de maneira mais efetiba l cuntrole subre ls lhucratibos campos petrolíferos.

Antre 1921 i 1925, un oufecial de l eisército persa, Reza Khan, tomou l poder de las manos de l Qajares i stableciu la nuoba dinastie Pahlabi, passando a chamar-se Reza Xá Pahlabi. Reza Xá trasformou l Eiran nun paíç ourbano, por meio de la adoçon de dibersos porjetos de zambolbimento, andustrializaçon, eiducaçon, anfra-strutura (anclusibe caminos de fierro), salude i eiducaçon. Surgiran ua classe média porfissional i ua classe ouperária andustrial. L poder fui fuortemente centralizado ne l monarca.

L percurou eibitar l aperfundamiento de la dependéncia de sou paíç para cun las dues grandes poténcias na region, la URSS i l Ampério Británico.

An 1935, l xá solicitou formalmente a la quemunidade anternacional que passasse a ampregar la palabra Eiran, que ye cumo ls persas zeignan l sou paíç zde l período sassánida, para chamar la Pérsia (ber l artigo Pérsia acerca de l nome de l paíç).

L Eiran na Segunda Guerra Mundial[eiditar | eiditar código-fuonte]

La Segunda Guerra Mundial atingiu l Eiran an 1941, cula acupaçon de l paíç por tropas británicas i sobiéticas. L , que simpatizaba cul nazismo, abdicou an fabor de l filho, Mohammad Reza Pahlabi. La acupaçon strangeira treminou an 1946, cula salida de ls redadeiros suldados sobiéticos.

Rompimiento cul Reino Ounido[eiditar | eiditar código-fuonte]

L antenso nacionalismo lhebou l paíç an 1953 a cunflitos cun ls antresses de l Reino Ounido, an cunsequéncia de la decison de l Parlamiento iraniano, sob l purmeiro-menistro Mohammad Mosaddeq, de nacionalizar las cumpanhas petrolíferas strangeiras, quaije todas británicas. L Eiran rompeu, anton, relaçones diplomáticas cul Reino Ounido.

La URSS apoiou l Eiran i ampeçou a cumprar sou petrólio para cumpensar l boicote decretado puls países oucidentales.

La crise atingiu l ápice an agosto de 1953, cula deposiçon de Mosaddeq por un golpe melitar rializado cula ajuda de l serbício secreto de l Reino Ounido i de l Stados Ounidos. L xá Reza Pahlebi, que habie fugido de l paíç, retornou i assumiu poderes ditatoriales. Mosaddeq fui preso.

Era Pahlabi[eiditar | eiditar código-fuonte]

Mohamed Reza Pahlabi percurou modernizar debrebe l paíç, atrabeç de sue chamada "Reboluçon Branca". An 1963, ua campanha de modernizaçon ancluiu la reforma agrária i l dreito de boto a las mulhieres, a la par an que percuraba lhaicizar la sociadade iraniana anclusibe atrabeç de medidas coercitibas. La ouposiçon era tratada cun dureza por sou gobierno de caráter ditatorial, sustentado por cunsidrable poderio melitar, i apoiado por sucessibos gobiernos de ls Stados Ounidos de la América. Ls laços melitares cun ls Stados Ounidos aperfundórun-se an 1971, quando ls norte-amaricanos cuncedírun al Eiran crédito para la cumpra de armas ne l balor de US$ 1 bilhon. Antretanto la aliança cul Oucidente nun ampediu l gobierno iraniano de assumir l cuntrole de la andústria petrolífera nin de aderir al ambargo decretado pula OPEP an 1973.

Fui la articulaçon antre la ouposiçon política i l clero xiita que biablizou la reboluçon de 1979 lhiderada - la percípio simbolicamente i depuis de fato - pul Aiatolá Khomeini. Cumo resultado de la açon, l regime monárquico fui derrubado, l silou-se ne ls Stados Ounidos i anstalou-se ne l paíç ua teocracie, passando l paíç a chamar-se República Islámica de l Eiran.

Reboluçon islámica[eiditar | eiditar código-fuonte]

An 1979 acunteciu la reboluçon islámica, na qual las dibersas corrientes de ouposiçon al (squerdistas, liberales i muçulmanos tradecionalistas) ounírun-se sob la lhiderança de l aiatolá Ruhollah Khomeini, silado na Fráncia. L gobierno nun cunseguiu cuntrolar la ansurreiçon i, an janeiro de 1979, l xá Reza Pahlebi fugiu de l paíç.

L poder fui trasferido al purmeiro-menistro Shapur Bakhtiar. Las Fuorças Armadas aderiran als reboltosos. Khomeini regressou triunfalmente la Terana an 1 de febreiro de 1979 i, dieç dies depuis, assumiu l poder, cula renúncia i fuga de Bakhtiar.

An 1 de abril, l Eiran fui declarado oufecialmente ua República Islámica, cuja outoridade suprema ye un xefe relegioso (l própio Khomeini). Para la xefia eisecutiba de l gobierno fui eileito persidente de la República, an janeiro de 1980, Abolhasan Bani-Sadr, un de l lhíderes de la ouposiçon lhaica al gobierno de l xá. Ls xefes de la polícia política de l xá (la Sabak) fúrun eisecutados.

Ambason de la Ambaixada amaricana an Terana[eiditar | eiditar código-fuonte]

An 4 de nobembre de 1979, un grupo de melitantes islámicos acupou la ambaixada de l Stados Ounidos an Terana i tomou 64 norte-amaricanos cumo refénes. L gobierno iraniano apoiou la acupaçon de la ambaixada i fizo bárias eisigéncias, antre las quales la stradiçon de l xá, que na ocasion staba ne ls Stados Ounidos. L gobierno norte-amaricano cungelou ls benes iranianos ne l paíç. An abril de 1980, ls Stados Ounidos amprendírun ua fracassada ancurson melitar an território iraniano para tentar lhibertar ls refénes.

L ampasse nun se resolbiu nin mesmo cula muorte de l xá, an 27 de júlio de 1980, ne l Eigito. Ls refénes norte-amaricanos fúrun lhibertados solamente an janeiro de 1981, depuis dun acuordo para la deboluçon de ls benes de l Eiran ne ls Stados Ounidos.

Guerra Eiran-Eiraque[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ber artigo percipal: Guerra Eiran-Eiraque

An 1980, l paíç antrou an guerra cul Eiraque, cujo gobierno habie acupado árias an lhitígio a las bordas de l Xatt El-Arab.

L cunflito causou grande çtruiçon an ambos ls países i fui ancerrado solo an 1988. Las frunteiras, oubjeto de la çputa, permanecírun inalteradas. Stima-se que morrírun 400 mil iranianos i 300 mil eiraquianos.

La anstablidade política[eiditar | eiditar código-fuonte]

La Reboluçon Islámica lhougo degenerou nua lhuita pul poder an que se cunfrontórun ls aiatolás, partidários de la anstalaçon dun regime teocrático, i las fuorças cebiles, defensoras de la separaçon antre Stado i Mesquita.

An júlio de 1981 ocorrírun cumbates antre la Guarda Rebolucionária, milícia lhigada als aiatolás, i ls Cumbatentes de l Pobo (mujahedin), de squierda. L persidente Bani-Sadr, que se habie aliado als mujahedin, fui çtituído pul Parlamiento i se silou na Fráncia. Ls mujahedin tentórun ua ansurreiçon i fúrun smagados nun cunflito an que morrírun 13 mil pessonas.

Ls rebeldes reagiran cun ua campanha terrorista na qual fúrun assassinadas altas outoridades. An 1983, la represson atingiu l Partido Quemunista (Tudeh), cul qual l regime de Khomeini cumbibia pacificamente. Ls percipales dirigentes quemunistas fúrun presos i l partido fui declarado eilegal.

La anstablidade eiquenómica[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls porblemas eiquenómicos, agrabados pula queda de l précio de l petrólio, trouxírun a a tona las dibergéncias antre ls aiatolás. La ala mais moderada - ls chamados "pragmáticos" - pregában l abandono de la política isolacionista i la aprossimaçon cul Oucidente, bisando oubter recursos para zambolber l paíç. La corriente radical oupunha-se a las anfluéncias sternas. L predomínio de ls radicales spressou-se na sentença de muorte decretada pul aiatolá Khomeini, an 20 de febreiro de 1989, contra l scritor anglo- andiano Salman Rushdie, cujo lhibro, "Bersos Satánicos", fui cunsidrado oufensibo al Eislan.

Fin de la era Khomeini[eiditar | eiditar código-fuonte]

Cula muorte de Khomeini, an 3 de júnio de 1989, houbo faborecimiento de l pragmáticos. Un lhíder relegioso moderado, Eilhi Hashemi Rafsanjani, fui eileito persidente. Antrou an choque cun Eilhi Khamenei, aiatolá radical scolhido por Khomeini para sucedé-lo. Apoiado por ua Assembléia de Sábios, Khamenei mostrou fuorça al renobar, an 1990, la sentença de muorte contra Rushdie. Rafsanjani, de sue parte, fecha cuntratos para ambestimientos almanes, franceses i angleses. Rafsanjani fui releito persidente an 13 de júnio de 1993, cun 63% de l botos, i prometiu manter la abiertura pa l sterior, percipalmente na ária eiquenómica.

Acusaçon amaricana de terrorismo[eiditar | eiditar código-fuonte]

An 1995 houbo un agrabamiento de la crise eiquenómica i de l cunfronto cun ls Stados Ounidos, motibado pula possiblidade de l Eiran fabricar ua bomba nuclear usando tecnologie russa. An márcio de l mesmo anho, ls amaricanos suspendírun un cuntrato petrolífero firmado cul Eiran pula ampresa Conoco i ampusírun sebero ambargo comercial al paíç, depuis de acusar l gobierno de Rafsanjani de apoiar l terrorismo anternacional i de ansistir na tentatiba de zambolber armas nucleares. Ls iranianos zafiórun l ambargo, mas sue eiquenomie sofriu eifeitos cada beç mais pesados. Spludiran biolentos protestos contra la alta de l précios ne ls alredores de Terana, duramente reprimidos pula Guarda Rebolucionária.

An nuobo eipisódio, an júlio de 1996, l Cungresso norte-amaricano aprobou ua lhei de sançones la ampresas que ambestiren mais de US$ 40 milhones anuales ne l Eiran ó na Líbia, países acusados de terrorismo.

Acusaçon almana al terrorismo iraniano[eiditar | eiditar código-fuonte]

An abril de 1997, la Suprema Corte de Berlin respunsabliza la cúpula dirigente de l Eiran pul assassinato de quatro ouposicionistas curdos iranianos na cidade an 1992. Fui la purmeira beç que un tribunal oucidental acusou l gobierno iraniano de ambolbimiento direto ne l terrorismo anternacional.

Renobaçon de l parlamiento iraniano[eiditar | eiditar código-fuonte]

An márcio i abril de 1996 ye renobado l Parlamiento iraniano. La Sociadade de l Clero Cumbatibo (SCC), de dreita, perdiu la maiorie absoluta. Creciu la repersentaçon de l Serbidores de la Custruçon de l Eiran (SCI), mais lhiberal i apoiada pul persidente Rafsanjani. An júlio, inda assi, l lhíder de la SCC, Eilhi Akbar Nateq Nouri, fui releito persidente de l Parlamento, derrotando l candidato de l SCI.

Na eileiçon persidencial de 23 de maio de 1997, pula purmeira beç zde la reboluçon de 1979, ls eileitores podírun scolher antre un candidato de la lhinha dura i un moderado. Benceu l moderado Sayed Mohammad Khatami, derrotando Eilhi Nateq Nouri, l candidato de l clero.

Khatami, de 54 anhos, eilegeu-se cul apoio de las mulhieres, de ls anteletuales i de l moços atraídos por promessas de abrandar ls rigorosos códigos sociales bigentes ne l paíç. El assumiu l cargo an agosto, sustituindo Rafsanjani.

Khatami fui releito an 2001, mas sous sfuorços an prol de reformas gobernamentales siempre tubírun l entrabe de l Cunseilho Relegioso, l que ocasionou un porcesso de rejeiçon al sou gobierno.

Nas redadeiras eileiçones para la persidéncia de l paíç, fui eileito Mahmoud Ahmadineijad, ex- prefeito de Terana i ultra-cunserbador, até anton çconhecido. Ahmadineijad tomou posse an agosto de 2005, tenendo sue eileiçon grande respaldo de lhíderes relegiosos.

Ne l ampeço de 2006, l paíç se bé an situaçon diplomática cumplicada, debido a las açones de l Cunseilho de Sigurança de la ONU na porduçon lhocal de anriquecimiento de uránio.

Porgrama Nuclear de l Eiran[eiditar | eiditar código-fuonte]

L atual porgrama nuclear iraniano stá sob suspeita de porduçon de bomba atómica, anriquecimiento de uránio. La Ounion Ouropéia stá querendo lhebar l Eiran pa l Cunseilho de Sigurança de la ONU, mas Rússia i China, ls dous países ne l qual la Ounion Ouropéia stá querendo cumbencer a lhebar l paíç al Cunseilho. Recentemente, la Rússia bendiu mísseis al Eiran.