Riu Amazonas

Ourige: Biquipédia, la anciclopédia lhibre.

L riu Amazonas ye un grande riu situado ne l norte de la América de l Sul, al centro de la floresta amazónica. Maior riu de la Tierra, tanto an belume d'auga quanto an cumprimiento (6.992,06 quilómetros de stenson), ten sue ourige na nacente de l riu Apurímac (alto de la parte oucidental de la cordilheira de l Andes), ne l sul de l Peru, i çágua ne l Ouceano Atlántico junto al riu Tocantines ne l grande Delta de l Amazonas, ne l norte brasileiro. Al lhongo de sou percurso recibe ne l Peru ls nomes de Apacheta, Lloqueta, Tunguragua, Marañón, Apurímac, Ene' ', Tambo' ', Ucayali i Amazonas (Peru); an território brasileiro entra cul nome de Solimones' ' i finalmente an Manaus recibe l nome de Riu Amazonas até la foç ne l Ouceano Atlántico. Por mui tiempo se acraditou ser l Amazonas l riu mais caudaloso de l mundo i l segundo an cumprimento, mas apuis de ua análeze detalhada, técnicos de l INPE cuncluíran que la stenson de l riu Amazonas ten eisatos 6.992,06 km, passando l riu Nilo an cerca de 140 km [1][2][3]

Detentor de la maior bacie heidrográfica de l mundo, ultrapassando ls 7 milhones de km², a maior parte de l riu stá anserida na planice sedimentar Amazónica, ambora la nacente an sue totalidade ye acidentada i de grande altitude. Marginalmente, la begetaçon ribeirinha ye, an sue maiorie suberante, predominando las florestas eiquatoriales de la Amazónia, .[4]

La ária cubierta por auga ne l riu Amazonas i sous afluentes mais de l que triplica durante las staçones de l anho. An média, na staçon seca, 110.000 km² stan submersos, anquanto que na staçon de las chubas essa ária chega a ser de 350.000 km². Ne l sou punto mais ancho atinge na época seca 11 km de anchura, que se trasfórman an 50km durante las chubas.

Eitimologie i stória[eiditar | eiditar código-fuonte]

Icamiabas [5] ye ua palabra tupi que zeigna l nome dado a las mulhieres sin homes, ó inda mulhieres que eignoran la lhei. Antes de ser batizado de riu Amazonas, l mesmo era chamado de riu de las Icamiabas [6]. Las icamiabas éran las índias que dominában aqueilha region, riquíssima an ouro. Quando Orellana [7] deciu l riu an busca de ouro, çcendo ls Andes (an 1541) el era chamado de riu Grande, Mar Dulce ó riu de la Canielha, por causa de las grandes arbles de canielha que eisistian eilhi [8]. La belicosa bitória de las icamiabas contra ls ambasores spanholes fui tamanha que l fato fui narrado al rei Carlos B, l qual, anspirado nas guerreiras hititas [9] ó amazonas, batizou l riu de Amazonas. Amazonas ye l nome dado puls griegos a las mulhieres guerreiras.

Ne l lhibro Matriarchat in Sudchina: Eine Forschungsreise zu den Mosuo (Taschenbuch), la outora, Heide Göttner-Abendroth, rebela la raiç quemun de la palabra Ama para la sociadade matriarcal inda eisistente na China, ne l poboado de Moso, cujo seneficado ye mai, na lhéngua lhocal de l mosos; la palabra inda ancontra la mesma raiç ne l norte de la África, aonde tamien l matriarcado eisistiu i ls quales se outo chamában amazigh. Por esta rezon, la antiga palabra Ama ten l seneficado de Mai ne l sentido mais strito; ne l sentido figuratibo chama cultura matriarcal [10].

Geografie[eiditar | eiditar código-fuonte]

Nacente de l Amazonas, Quebrada Apacheta sul de l Peru.

Ua pesquisa recente, rializada pul IBGE an cunjunto cul Anstituto Nacional de Pesquisas Spaciales, cula Agéncia Nacional de Augas, i l Anstituto Nacional Geográfico de l Peru (IGN), rebelou que l Amazonas ten un cumprimiento de 7.062 km i mais de mil afluentes, i antoce maior que l Nilo cun sous 6.695 km de stenson, sendo anton l mais lhongo riu de l mundo. Sue bacie heidrográfica ye a maior de l mundo, cun ua superfice de cerca de siete milhones de km². L Amazonas ye de lhoinge l riu mais caudaloso de l mundo, cun un belume de auga cerca de 60 bezes l de l riu Nilo. Dibersas fuontes afirman que la nacente de l riu Amazonas stá ne l Nebado Mismi, monte de ourige bulcánica, lhocalizado na Cordilheira de l Andes, cumo mostra foto al lhado. Mas, debido a las nuobas çcubiertas, ls cientistas son lhebados a acraditar que sue nacente ten por ourige l sul de l Peru, habendo inda ua dúbeda se rialmente ten ourige al sopé de l Monte Mismi, ó an Apacheta, çtantes cerca de 10 km antre si.

La quantidade de auga doce lhançada pul riu ne l Atlántico ye gigantesca: cerca de 190000 m³/s na staçon de chubas, ó un quinto de to la auga flubial de l planeta. Na berdade, l Amazonas ye respunsable por un quinto de l belume total de auga doce que zagua an ouceanos an to l mundo. Diç-se que la auga inda ye doce mesmo la quilómetros de çtáncia de la cuosta, i que la salenidade de l ouceano ye bien mais baixa que l normal 150 km mar adentro.

L Amazonas, que puode tener 50 km de anchura (na region de Gurupá), ye nabegable por nabios ouceánicos de porte médio até Iquitos, a 3.500 km (2.300 milhas) de l mar.

Fauna i flora[eiditar | eiditar código-fuonte]

To la fauna de la selba tropical húmida sul-amaricana stá persente na Amazónia.

Ls cientistas afirman que eilhi eisisten einúmeras speces de plantas inda sin classeficaçon, miles de speces de páixaros, einúmeros anfíbios i milhones de ansetos. Ye tan amplo l sou númaro de speces de peixes i plantas aquáticas que enumerar todas serie ampossible.

Zde ls ansetos até ls grandes mamíferos cumo las antas i ls benados, réteis cumo tartaruas, caimones i bíboras tamien eilhi habitan. Hai páixaros i peixes de todas las speces, plumaiges i piels. Nas lhagonas al lhongo de l Amazonas floresce la planta Bitória Régia, cujas fuolhas circulares chégan a mais dun metro de diámetro.

Para todos ls adetos al aquarismo, trata-se de la fuonte que perporciona la maior cantidade de speces de peixes que hoije an die poboan ls comércios i aquários de to l mundo.

Pulmon de l planeta[eiditar | eiditar código-fuonte]

Eimaige de satélite de l riu Amazonas

La floresta amazónica ye cunsidrada l pulmon de l planeta antretanto alguns studiosos çcórdan cun essa cumparaçon, segundo eilhes, chamar las florestas tropicales de "Pulmon de l planeta" ye un anganho i hai bárias motibos que nun cumbínan cun essa cumparaçon, por eisemplo:

  • Outro fato ye que la maior parte de la porduçon de l ouxigénio que respiramos bén de microrganismos (oucas i cianofíceas) i que sue porduçon de ouxigénio por fotossíntese supera an muito l sou cunsumo pula respiraçon. Anquanto que nas florestas tropicales l ouxigénio porduzido pula fotossíntese durante l die (fase clara) ye cunsumido an grande parte a la nuite (fase scura) pula respiraçon de las mesmas. Solo florestas que inda stan an zambolbimiento porduzen mais ouxigénio de l que cunsúmen, i las florestas tropicales an sue grande maiorie yá stan an porcesso de stablidade eicológica.

Assi i todo, las eimaiges de satélites an mobimiento, amóstran que eisiste un grande porcesso de respiraçon de la floresta que ye respunsable pula formaçon de nubes que lheba las chubas pa la parte central de la América de l Sul. Nesse sentido la floresta ye cumparable a un ourganismo bibo que respira.

L ancuontro de las augas[eiditar | eiditar código-fuonte]

L ancuontro de l Riu Solimones cul Riu Negro, bisto de l spácio.

Para alhá de l ancuontro de las augas de l amazonas cul mar, que faç la pororoca ne l delta de l Amazonas , outro ancomun fenómeno ye l ancuontro de las augas de quelores defrentes que nun se misturan, de l riu Negro i Amazonas que hai seclos zafie ls pesquisadores.

Ye mui quemun ls pescadores retornáren al caís de l porto de Manaus cul pescado inda bibo nun aquário i al meio dues augas que nun se misturan.

Portos[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ambarcaçones outelizadas ne l riu Amazonas
(foto: Wilson Dies/Agéncia Brasil)

Ls portos mais amportantes de l riu Amazonas quedan nas cidades de Iquitos, ne l Peru, Letícia na Colómbia i Manaus ne l Brasil.

La capital de l Stado de l Pará stá nun de ls braços de l riu Amazonas. Ye banhada pul riu Guamá al sul i pula Baía de l Guajará la oeste, a 160 km al sul de l Eiquador. Ye l maior riu de l mundo an belume de auga, cun stenson total de 5.298 km. Corta l Stado de l Pará ne l sentido Oeste-lheste, tenndo an sue foç la maior ilha flubio-marítima de l mundo, la ilha de Marajó, adonde, al norte acuntece l fenómeno de la "pororoca", ambason de augas de l Ouceano Atlántico ne l riu, formando grandes óndias çtrutibas. Sues augas son barrentas i fries, alcançando la perfundidade de 100m; sendo un riu de planice, ye nabegable an toda sue stenson.

Strada[eiditar | eiditar código-fuonte]

Un pouco al sul de l Amazonas stá la Strada Transamazónica, cumo un lhongo canhal de poeira i barro, resultado dua de las abinturas mais ousadas jamales tentadas na maior de todas las regiones florestais de l mundo. La strada BR-230 eimita l curso de l riu Amazonas, pus abança an forma paralela al este. Ten, de acordo cun ls númaros oufeciales, cinco mil quilómetros de cumprimento, anque star ambadida pula floresta an bários cachos. La strada, ampeçada ne l período de la ditadura melitar, nunca fizo jus als miles de milhones de dólares nin a las spranças de zambolbimiento depositadas neilha, mas fui ua grande andutora de l çmatamiento al lhargo de sou curso.

Çnible ne ls redadeiros quilómetros[eiditar | eiditar código-fuonte]

L riu Amazonas, cujo curso ye mui plano (20 m de çnible ne ls redadeiros 1.500 km) antes de la sue zambocadura, custitui un causo mui special de marés ouceánicas. Na region de l riu Amazonas, tales marés son coincidas cumo pororoca, i son ua atraçon turística. Ls purmeiros resultados dua ambestigaçon rializada por anstituiçones brasileiras associadas ne l marco de l porgrama HiBAn (Hidrologie de la bacie amazónica) premíten antender melhor la anfluéncia de la maré ne l funcionamiento heidrodinámico de l Amazonas al se aprossimar al ouceano i, de maneira mais particular, medir sou ampato nas pulsaçones de l caudal de l riu i ne l trasporte de sedimientos an direçon al ouceano.

Grupos andígenas i pobos ribeirinhos[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ne l território al lhongo de l riu Amazonas móran einúmeros grupos natibos precedentes oureginalmente de l Peru, de la Colómbia i de l Brasil.

Hai tamien pobos ribeirinhos que bíben basicamente de la pesca de susisténcia, habitando giralmente an palafitas.

Quemunidade Caioezinho. Nuobo Airon, AM

Afluentes percipales[eiditar | eiditar código-fuonte]

De la nacente a la foç:

Munecípios percipales[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ne l sentido de la nacente até a la foç.


Ber tamien[eiditar | eiditar código-fuonte]

Commons
Commons
L Commons ten multimédia relacionada cun: Riu Amazonas

Refréncias

  1. Caderno Ciéncia, pág. 1, Fuolha de San Paulo, 3 de júlio de 2008.
  2. Arce, Jean (1 de Maio de 2007). «Amazonas supera l Nilo cumo riu mais lhongo, dízen cientistas». Uol  Parâmetro desconhecido |acessdata= ignorado (ajuda)
  3. Almeida, Maciel (16 de Maio de 2007). «Amazonas ye l riu mais stenso». L POBO. L riu Amazonas ye l mais stenso de l mundo i nace al sul de l Peru i nun al norte, cumo dízen ls atlas i lhibros scolares. Técnicos de l IBGE cuncluíran que la stenson de l riu Amazonas puode ultrapassar ls 6.850 km, superando l riu Nilo  Parâmetro desconhecido |acessdata= ignorado (ajuda)
  4. Modelo:Refréncia a lhibro
  5. Curando la Guerreira Ferida[lhigaçon einatiba]
  6. .com/artigos_guerreira_ferida.asp Curando la Guerreira Ferida[lhigaçon einatiba]
  7. Las armanas salbaiges de Pentesiléia
  8. .com/artigos_guerreira_ferida.asp Curando la Guerreira Ferida[lhigaçon einatiba]
  9. .com/artigos_guerreira_ferida.asp Curando la Guerreira Ferida[lhigaçon einatiba]
  10. The Amazones

Modelo:Predefiniçon:Heidrografie de l Brasil